Baryo, Banwa, at ang “Ikatlong Espasyo” sa Tunggalian ng Tradisyonal at Moderno sa mga Sugilanon ni Norman Darap

Baryo, Banwa, at ang “Ikatlong Espasyo” sa Tunggalian ng Tradisyonal at Moderno sa mga Sugilanon ni Norman Darap

John E. Barrios

Si Norman Darap ay isinilang sa siyudad ng Maynila ngunit lumaki sa baryo ng Cadabdab sa Tubungan, Iloilo. Siya ay nag-aral sa lungsod ng Iloilo.  Mahalaga itong banggitin dahil halos ito ang makikitang tunggalian sa kanyang mga sugilanon—ang tunggalian ng baryo at banwa—sa kanyang aklat na Pagpauli sa Tamarora (Kasingkasing Press, 2015) na binubuo ng limang sugilanon.

Sa mga sugilanon ni Darap, ang baryo ay hindi isang saradong espasyo. Palagi itong pinapasok, kung hindi man pinakikialaman, ng banwa at ang kakuntsaba nitong siyudad. Sa tagadalang sugilanon ng koleksiyon na “Pagpauli sa Tamarora,” ang baryo ng Tamarora ay nanatili na lamang sa imahinasyon ng pangunahing tauhang si Auring. Si Auring ay kinuha ng kanyang anak na babae sa baryo at inilipat sa banwa dahil hindi na siya kayang pagalingin ng manugbulong ng baryo, kasama na roon ang kanyang babaylang anak na si Dado, na iniwan ang pagiging inhenyero at sinundan ang yapak ng amang isa ring babaylan. Naniniwala ang kanyang anak na babae na doktor lamang ang makakabuhay sa kanya. Isang medtech sa isang ospital na malapit sa banwa ng Miag-ao ang kanyang anak. Subalit kahit na “nadagdagan” ang kanyang taon ng pananatili sa mundo, ang kagustuhan ni Auring na bumalik sa baryo ay hindi mawala-wala. Sa bandang huli, nakamit niya rin ito ngunit bilang halusinasyon na lamang—ang sinasabing mili-segundong pagkakataon na matupad ang lahat ng ninanais ng isang tao bago siya tuluyang malagutan ng hininga.

Maituturing namang isang penetrasyon ng siyudad, ang mas maunlad na kakambal-espasyo ng banwa, ang pagbabalik ni Budak sa Tubungan, Iloilo mula sa siyudad ng Cebu. Ang edukasyon at modernisasyon ng siyudad ang naghubog kay Budak para tumbahin ang tradisyonal na pnaniniwala ng kanyang mga magulang.

“Indi, ‘Nay, a! Buot ko silingon, gusto ko lang kon nga dal-on naton sa doktor si Nong Bugol. Didto mahatagan sya sang eksakto nga bulong...

‘Nay, basi nagsala kamo. Wala ako nagapati nga natabuan si Manong. Kon mariit ang sapa, kon nakapanghalit gid man sya sa mga tamawo, tani dugay na sya nag-ayo sa pila ka beses niyo nga pagpaubra sa babaylan,” aha ni Budak. (26)

Subalit ang syudad ay hindi isang kaaya-ayang espasyo para sa nanay ni Budak. Tulad ng baryo, ito ay napasok na rin ng “syudad” ng Tamawo. Sa pananaw ng kanyang ina, ang ginawa ng mga tamawo sa “nababaliw” na kapatid ni Budak ay ginawa rin nila kay Budak.

“Ay, yawa! Ngaa mas nakabalo ka pa sa amon haw?... Sang nagkadto ka sa Cebu, wala ka natabuan didto? Mas mariit didto. Sa lima ka tuig, ginkuha ka man sang mga tamawo sa amon kay sa pagbalik mo diri, may lain ka na nga dala!” Singgit sang iya iloy samtang gapalamula ang iya guya.

Hinali nga gin-uyatan sang Iloy ang tiyan ni Budak. “Ini, ano ining sulod sang tiyan mo? Ini timaaan nga natabuan ka man sa masiok nga syudad. Damo ka man sang nasalapay nga tamawo didto. Amo ‘na nga ang Amay sang bata mo, wala gid nagpakita kag indi namon makita. Wala ka gid naghalong sa syudad, Budak.” (26)

Pero sa bandang huli, matapos makunan si Budak dahil sa pagkakatulak sa kanya ng “baliw” na kapatid, nagdesisyon si Budak na bumalik sa Cebu at harapin ang mga “tamawo” sa syudad na yaon. Iniwan ni Budak ang Tubungan, isang baryo at espasyo na winasak ng syudad ng Cebu at ng hindi nakikitang “syudad ng Tamawo.” Ang kanyang pagbabalik sa Cebu, sa kabila ng dala-dalang kaalaman na ito ay “syudad rin ng Tamawo,” ay nagpapakita ng pagtatagumpay ng syudad kontra sa tradisyunalismo at paatras na buhay ng baryo.

Ang pagtatagumpay ng banwa kontra sa baryo ay karaniwang nakaangot sa mga institusyon tulad ng edukasyon, kalusugan, at sa teknolohiya. Tinumba ng medtech  na anak ni Auring sa sugilanong “Pagbalik sa Tamarora” ang kanyang pangarap na bumalik sa Tamarora sa pamamagitan ng opinyon ng doktor at gamot na kanyang iniinom, tinumba ang baryo Tubungan sa “Ulubrahon” ng moderno at modernisadong  deklarasyon ni Budak na produkto ng kanyang paninirahan sa syudad ng Cebu kontra sa babaylanismo, at sa sugilanong “Pinihakan,” ang konserbatibong pananaw ng baryo sa homosekswalidad ay kailangang talikdan at hanapin sa ibang modernisadong lugar. (Iyon nga lang ang pinapangarap puntahan na syudad sa Saudi Arabia ng pangunahing tauhang nars ay wala ring garantiyahang bukas sa homosekswalidad.)

Tanging ang sugilanong “Ngipon” ang nagbigay ng solusyon kung paano magtatagumpay ang baryo sa banwa. At ito ay sa pamamagitan ng paggamit ng karahasan—ang pagtaga/pagmasaker sa mga tauhang impluwensyado ng banwa. Sa sugilanon, kailangang patayin ni Sidoy ang mga magulang ng kanyang nobya na si Arlene para mawala ang hadlang sa kanilang pag-iibigan. Ayaw ng mga magulang ni Arlene na ipakasal ang kanilang anak na maestra sa isang magsasaka lamang. Ngunit natuklasan rin ni Sidoy sa bandang huli na kahit si Arlene na umiibig pa rin sa kanya ay nalamon na ng banwa. Sa mga taon na kanyang inilagi sa banwa ng San Jose ay nalimutan na niya ang baryo at nahawa na rin siya sa gawain ng banwa. Inireto siya sa isang lalaking tagabanwa at ‘di kalaunan ay nabuntis. At para hindi tuluyang magtagumpay ang banwa, pinagtataga/minasaker din ni Sidoy si Arlene at ang kanyang tiyahin na kasama niyang naninirahan sa San Jose. Ginamit ni Sidoy ang itak/binangon bilang mapagpalayang teknolohiya ng karahasan.

Halos lahat ng mga tauhan na naipit sa tunggalian ng baryo at banwa ay humantong sa lungkot, kung hindi man pagtatanim ng galit sa kapwa tao at sa lipunan. Si Auring sa “Pagpauli sa Tamarora,” ay kailangan munang mamatay bago “makita” ang baryo ng Tamarora, si Budak sa “Ulubrahon” ay kailangang iwan ang baryo at ang mga magulang para muling harapin ang syudad, si Sidoy sa “Ngipon” ay kailangang pumatay at gamitin ang bundok—ang inakong espasyo ng mga rebelde— para mailigtas ang baryo sa impluwensiya ng banwa, at si Vincent sa “Pinihakan” ay kailangang iwan ang baryo kung saan nagdesisyong manatili ang minahal na lalaking si Louie. Tanging ang sugilanong “Olayra” ang nagtapos kung saan ang pangunahing tauhang si Olayra ay nagkaroon ng posibilidad ng kaligayahan.

Si Olayra sa sugilanong “Olayra” ay anak nina Minang at Akuy. Misteryoso ang pagkabuntis at iba ang kulay ng balat, buhok, at mata ng anak ni Minang kayat maaaring paniwalaan na may kinalaman ang mga tamawo sa kanyang panganganak. Nang magdalaga na si Olayra ay nagkaroon ito ng kasintahang tamawo na nangangalang Geraldo. Tutol ang mga magulang ni Olayra sa kanyang pakikipagrelasyon sa tamawo kayat ipinakasal siya sa isang binatang nangangalang Noli. Nagkaroon sila ng anak na si Natalia na kamukha ni Olayra at sa kasalukuyan ay siya namang nililigawan ng tamawo. Para mahinto ang pagkabaliw ng anak at tuluyang lubayan ito ng tamawong si Geraldo, sumama si Olayra sa dating nobyo at namuhay sa syudad ng mga tamawo.

Kung ang kaligayahan ay ang kawalan ng kalungkutan, masasabing hindi ito naranasan ng kahit isa man sa mga tauhan ni Darap maliban kay Olayra. Ngunit si Olayra ay hindi buo ang katauhang mortal. Ang pagkuha sa kanya ng tamawo ay nangangahulugan lamang ng pagbabalik sa kanyang pinanggalingan.

Ang mundo sa imahinasyon ni Darap ay espasyo ng kalungkutan na dulot ng pakikipagtunggali ng baryo sa bayan, ng bayan sa baryo. Ito ay sa dahilang, ayon kay Rolando Tolentino, ang tunggaliang ito ay nagdulot ng sitifikasyon ng modernidad. Subalit itong proyekto ng pagpasok ng “kaunlaran” sa baryo ay hindi naman talaga tumatalab dahil ang sentro (banwa/syudad) ay walang sapat na kapangyarihan para bantayan ang baryo.

[P]aratihang aproximasyon ng sentro ang ginagawa sa bayan (banwa), at paratihang aproximasyon ng bayan (banwa) ang ginagawa sa kanayunan (kabaryuhan) Ang dobleng aproximasyon sa bukid (baryo) ang siyang espasyo ng kawindangan ng nosyon ng kapangyarihan. Dahil wala ito sa mata o poder ng kapangyarihan, may sariling artikulasyon at interpretasyon ang bukid (baryo) sa bayan (banwa) at sa sentro. Kahit pa inaapi, maaari itong kumausap, namamaang-maangan o tumaliwas sa namamayanging kalakaran. (Tolentino 2007, 232)

Kaya nga’t maaaring pagtatagain/masakerin ni Sidoy ang mga alagad ng banwa at maibaling ang “krimen” sa mga rebeldeng nakatira sa bundok, pawalang-halaga ni Budak at anak ni Auring ang ulubrahon ng mga babaylan at itanghal ang kagalingan ng doktor, iwan ni Vincent ang Tubungan kung saan walang puwang ang "ikatlong kasarian," at itanghal ni Nanay Minang ang “ikatlong espasyo”—ang syudad ng mga tamawo dahil sa pagkabaliw at pagkabuntis ng mga anak sa "tamawo." At maiakdang ang tanging kaligayahang makakamtan lamang ay ang posibilidad ng syudad na ito.

Sa ganitong konstruksiyon ng sugilanon, tinumba ni Darap ang mundo ng totoo (real) at iniangat ang mundo ng di-totoo. Si Darap ay masasabi nang pumapasok sa pagsulat ng postmodernismo kung saan ang mga mundo at espasyo ay nagtatagpo at sa bandang huli ay naitatanghal ang hindi makatotohanang pananaw na lagpas sa abot ng pangangatwiran ng tao.

Sinangguni:

Tolentino, Rolando B. Sipat at Kultura: Tungo sa Mapagpalayang Pagbabasa, Pag-aaral at

     Pagtuturo ng Panitikan. Quezon City: Ateneo de Manila University Press. 2007.

Pagnanasà at pagkagising

Pagnanasà at pagkagising: diskurso ng sekswalidad sa mga kuwento ni Sol A. Gadong

Ni John E. Barrios

“Norms create deviants.” Ito ang isa sa mga sinabi ni Michel Foucault na may kinalaman sa kaayusang panlipunan. Sa kaso ng kasarian, ito ang maaaring magbigay-kahulugan sa mga gawaing may kinalaman sa sekswalidad o praktis angot sa napiling kasarian.

Ang mga kuwento ni Sol A. Gadong sa Nasà sa Dulo ng Dila (Kasing-kasing Press, 2015) ay mapanubok na hakbang upang bulabugin ang konsepto ng “maayos”. Sa anim na kuwento na nakasulat sa tatlong wika (Hiligaynon, Ingles, at Filipino) sa koleksiyon, karaniwang maayos na nailalahad sa mga kuwento ang kumbensiyon na kailangang sundin at igalaw ng mga tauhan. Ang mga tauhang hindi sumusunod at nagtatangkang baguhin ang mga kumbensiyon ay karaniwang nasa tabi o kung hindi man ay nagtatago. Ang pagsuway karaniwan ay diktado ng sarili—isang sariling naghahanap ng indibidwalidad. Sa madaling salita, isang sariling iba sa nakararami.

Sa kuwentong “Dungan sa Lanton” halimbawa, ang karakter ni Sophie ay kailangan pang umalis ng Filipinas at pumuntang Amerika upang makita ang kanyang sarili o ang pagiging tomboy. Ang Amerika ang nagpamukha sa kanya ng kanyang sarili at ito rin ang nagbigay-lakas sa kanya para magsalita at gawin ang gusto niyang gawin. Nahawa na lamang ang kanyang kaibigang si Tin. Kung hindi pa inunahan ng balik-Pinas na si Sophie ang tigil-Pinas na si Tin ay hindi pa maiaakda ang homosekswal na relasyon. At tulad ng mga konseptong “feminismo,” “homosekswalidad,” “LGBT,” at iba pang may kinalaman sa pag-akda ng sekswalidad, ang Amerika/Kanluran ang palaging “nagpapasiuna” at nagagaya na lamang sa Filipinas. Ngunit wala nga bang ganitong kasarian sa ating bansa bago dumating ang mga dayuhang Kastila at mapanakop na mga Amerikano?

Mula sa diksiyonaryong A Study of Akeanon Grammar: Dictionary of Root Words and Derivations ni David Zorc, et. al. (1969) ay mababasa ang salitang “asog” na ang katumbas sa Ingles ay “tomboy”. Ginamit rin ni Francisco Alcina (2005) sa  History of the Bisayan People in the Philippine Island, ang salitang ito para tukuyin ang isang homosekswal na lalaki. Kalaunan, tinukoy rin nito ang mga (lalaking) babaylan na kumalaban sa mga Kastila. Ang “asog” ay pwedeng tumayong henerikong salita na humahakop sa konsepto ng homosekswalidad sa parehong babae at lalaki.

Si Nagmalitong Yawa ng epiko ng Panay (sa Hinilawod ni F. Landa Jocano, 2000 at 2011) ay nagtataglay ng mga katangian ng asog. Siya ay parehong babaylan (makapangyarihan)  at binukot (itinagong babae). Para tulungang makalaya mula sa pagkakabihag ng isang milyong masasamang binukot ang kanyang magiging bana na si Humadapnon, siya ay nagpalit-anyo at naging isang lalake at nagpakilalang Buyung Sunsumakay. Dahil dito nagawa niyang buksan ang kuweba ng Tarangban at patayin ang isang milyong binukot gamit lamang ang kanyang iwa (punyal). Ang pag-ako niya ng katauhang pang-lalake ang nagbago sa kanya upang maging isang asog.

Masasabing isa sa mga naging katangian ng sinaunang asog ay ang pagiging matapang. Ang tapang na gawing iba ang sarili. Maging isang deviant. At ito ang ginawa ni Jing/Jinggoy sa kuwentong “Nagakaangay nga Panapton” ni Gadong. Imbis na magsuot ng bestida ay mas pinili niyang magsuot ng t-shirt at pantalon. Imbis na magsuot ng sandalyas ay mas pinili niyang magsuot ng rubber shoes. Higit sa lahat, imbis na makipagtalik sa lalaki ay mas pinili niya ang makipagtalik sa babae. Ginawa niya ito sa kabila ng establisado at normatibong pananaw ng lipunan—na laging ipinaaalala sa kanya ng kanyang nanay—tungkol sa tamang gawi at gawain ng isang babae. Pero postmodernong posisyon nga lamang ang inaaku ng texto ng kuwento. Ang “paglalantad” ni Jing/Jinggoy sa bandang huli ay nasa sakop pa rin ng pribado at indibidwalisadong espasyo—ang kuwarto. Halos ganito rin ang naging katapusan ng kuwentong “Tagpi-tagping Tala”. Ang karakter, kahit na muling nakipagtagpo sa babaeng m(in)ahal matapos ang ilang taong “paghihiwalay,” ay sa kuwarto pa rin nagkitang muli habang tini-text ang nanay tungkol sa katatapos na seminar na isa lang namang alibi. Kayat kung panoptikon ang silbi ng presensiya ng nanay (kahit ang koneksiyon ay selpon lamang), masasabing makapangyarihan at makapangyayari pa rin ang (di nakikitang) “titig” ng nanay.

Kung patuloy na nagtatago ang mga karakter na babae ni Gadong paano kung gayon maipapaliwanag ang pagkakaroon ng mga karakter na sumasama sa lalake matapos iwan ang mga naunang naging karelasyong mga babae sa kuwentong “Kuwentong MRT”? O ang palagi na lang napuputol na relasyon sa bagong magkakilalang dalawang babae na “nagpakaligaya” pa habang nasa eroplano sa “Flight”? Kung hindi mailalantad ang relasyong babae sa babae, ito’y papalitan ng babae sa lalaki o puputulin na lamang. Normatibo. Ang mamamayani pa rin ay ang normal na panlipunang kaayusan. Ang homosekswalidad ay isa na lamang istorbo na sa bandang huli ay maaari na lamang isantabi.

Sabi nga ni Foucault, “ang mga nagsasabi kung ano ang tamang gawi at gawain ay makikita kahit saan. Tayo ay isang lipunan ng titser na husgado, doktor na husgado, edukador na husgado, social worker na husgado.” Kailangan kung ganoon na gamitin ni Gadong si Nagmalitong Yawa

mula sa epiko ng Panay para “paslangin” ang mga husgador sa lipunan. Sa ganitong paraan lamang makakalaya at makakalabas ng pribadong espasyo—ng kuwarto—sina Sophie, Tin, Jing, at iba pang tauhan sa mga kuwento ni Gadong.

Ang mga kuwento ni Gadong ay maituturing na pang-iistorbo upang gisingin ang kamalayang homosekswal. At hangga’t nagpapatuloy ang heterosekswal na relasyon, ang pagtakas/pagputol sa imbitasyon ng homosekswalidad, at ang indibidwalisasyon at pagiging pribado ng espasyo—ang pananatili sa kuwarto—ng dalawang babaeng nagmamahalan sa mga kuwento ni Gadong, malayo pa ang hinahangad na kamulatan ng lipunan.

Ang mga kuwento ni Gadong ay gising na, ngunit kailangan pang maging mulat.

Kasal

 "Subukan  mo lang. At saka huwag ka na ring  magpapakita  sa akin."

Klaro  pa  rin sa isipan ni Jojo ang sinabi ng  kanyang  matalik na kaibigan kahit malabo na ang kanyang paningin na nakapako sa babaing sumasayaw na  kanina  lamang ay kanyang pinansin dahil sa  malalaki nitong suso.  Nahihirapan na rin siyang ma-appreciate ang dalawang bilog ng babae na umuuylog-uylog sa umiikot na kolor ng ilaw ng  disko­han.  Hinahabol ang kanyang isip ng paparating na kasal ng  matalik na kaibigang si Albert.  Ilang beses na niyang sinabi sa kanyang kaibigan na  kung puwede ay hindi siya dadalo.  Ilang  beses  na niya 'tong sinabi pero talagang gusto ni Albert na naroon siya sa kasal  kahit hindi siya mag-bestman.  Paano niya  ipapaliwanag  kay Albert  ang rason kung bakit hindi siya makadalo?  Paano  niya ipapaliwanag sa kanyang kaibigan na malaki ang mababago sa  kanya kung dadalo siya sa kasal?  At paano naman niya iintindihin  ang nararamdaman ni Albert kung hindi siya makadalo?  Siya na kanyang matalik na kaibigan hindi dadalo sa kanyang kasal!

Masyadong  malaki  ang problemang kinakaharap ni  Jojo.   Alam niya hindi  ito kayang solbahin ng bote ng beer  pero  kailangan niyang uminom.   Wala siyang mabibigay na  solusyon  sa  kanyang problema.  Noong isang araw lamang nag-open sa kanya si  Albert. Umiyak  sa kanya si Albert.  Sa isip niya, kahit hindi ginawa  ni Albert 'yon alam pa rin niya. 

Alam  ni Jojo na hindi gusto ni Albert ang  mga  nangyayari.  Biktima lamang siya.  Biktima lamang siya ng bulag na pag-ibig ng kanyang  nobya.  Noong nakaraang araw lamang sinabi sa  kanya  ni Albert  na  sinabi ng nanay ng kanyang nobya na naaawa  siya  kay Albert.   Matalino  daw si Albert at sayang kung  papakasal  siya kaagad sa kanyang anak na si Cheryl.  Mataas pa sana ang  maaabot ni  Albert.  Isa pa, andoon na siya sa Austria at  nagtatatrabaho bilang isang nars.

Alam ni Jojo na may mga pangarap pa si Albert.  Gusto niyang makatulong  sa  pag-aaral ng kanyang  dalawang  nakababatang kapatid na parehong  nasa kolehiyo.  Gusto niyang makapagpatayo ng bahay  na puwede niyang tawaging talagang kanya.  Gusto muna niyang  mamuhay mag-isa.  Kung matutupad na niya 'to ay puwede  na  siyang mag-asawa.  Lahat 'to ay nagiba dahil sa kanyang nobya.

At noong nakaraang araw lang din sinabi ni Albert kung bakit pumayag  siyang magpakasal sa kanyang nobya:  ginilit ni  Cheryl ang  kanyang  kaliwang pulso.  Hindi naman  nagmakaawa  ang   mga magulang ni Cheryl na pakasalan  ni Albert ang kanilang anak pero nang malaman niya ang ginawa ni Cheryl, alam niyang 'yon ay hindi na  dapat maulit.  Kailangan niyang isakripisyo ang  kanyang  mga pangarap  sa  buhay.   Maliban pa, halos sobra  na  sa  isandaang libong  piso ang naubos ni Cheryl sa  long-distance at  sulat  na halos  araw-araw niyang ginagawa.  Nagagalit na rin ang  kan­yang  mga magulang dahil dito.  Alam ni Jojo na hindi masaya  ang kanyang  kaibigan.  Ang pag-ibig nito kay Cheryl ay napalitan  na ng pagkahabag.

Alam ko na ang aking hindi pagdalo sa kasal ni Albert ay makakapagdagdag ng lungkot sa kanyang nararamdaman.  Halos pareho kaming  dalawa ng pangarap sa buhay.    Siguro may kasalanan  din ako.   Nasabi ko kasi noon na sila talagang dalawa ni Cheryl  ang magkakatuluyan  sa  huli.  Tama ako.  Halos lahat yata  ng  aking sabihin  ay nangyayari.  Nagkamali nga lang ang oras.   Pero  ano ang aking magagawa, nangyari na.  Kailangan kong dumalo sa  kasal magigiba ang aming pinagsamahan ni Albert. Pero natatakot akong dumalo sa kasal.

“Ginunting mo na naman ang mga tela sa loob ng aparador,” sigaw ng kapatid na lalaki ni Jojo.  Si Anton ang kanyang nakatatandang kapatid na palaging sumasaway at nagbabawal sa halos lahat ng kanyang ginagawa. At ang paligi ring nag-uutos sa kanya.  Noong gumawa siya ng tarak-tarak mula sa lata ay pinagsabihan siyang baka ang gagawin niya ay maglaro na lang nang maglaro.  Hindi alam ng kapatid niya na dahil sa mga laruang iyon siya ay natutong humabi  ng  mga  kuwento. Noong gumawa siya ng  upuang  kahoy  sa kanilang bakuran giniba din ng kanyang kapatid.  Istorbo lang daw at  saka  wala namang pakinabang.  Nagtataka siya  kung  ano  ang makabuluhan para sa kanyang kapatid.  Nawalan si Jojo ng  tahimik na  lugar kung saan puwede siyang magbasa ng libro.  At  pati  na ang kanyang pagtatahi ng mga sari-saring kulay at desinyo ng damit  hindi din nagtagal.  Lahat halos ng kanyang gustong  gawin ay hindi natutupad dahil sa kanyang kapatid.

Naubos  na ni Jojo ang pangatlong bote at nawala na  rin  sa kanyang  isip ang kapatid niyang si Anton - pero hindi ang  kasal ng kanyang matalik na kaibigan.

"Isang  bote pa nga," sabi niya sa weyter.  Sumindi siya  ng sigarilyo.  Sa kanyang pagbuga ng usok napansin niya ang  mahimoy at tuwid na paglabas ng usok.  Nakaramdam siya ng kakaibang saya habang nakatingin  dito.   Sa  pagpaimbulog ng usok  at  tuluyan nitong pagkawala,  tumambad  sa  kanyang paningin  ang  babaing kanyang tinitigan kanina dahil sa malalaki nitong suso.

Si Mabelle malaki rin ang suso.  Malaki namang talaga kahit noong hindi ko pa nahahawakan.  Sabi nila lumalaki daw ang  suso ng babae kung palaging hinawawakan ng kanilang nobyo.   Para  sa akin genetic ang rason dito - o baka naman sa ginagawa din nilang paghihimas  dito  habang iniisip nila ang ginagawa sa  kanila ng kanilang nobyo.  Pero isang beses ko lang namang nahimas ang  suso ni Mabelle.  Paano nang sumunod na araw split na kami.

            Ito  ang mahirap intindihin kay Jojo. Takot siya sa  seryo­song relasyon. Kung tatanungin naman siya ng kanyang nobya  kung ano  ang kanyang problema hindi naman nagsasabi.  Kung  sasabihin daw niya malaki ang mababago sa kanya at baka hindi na niya  siya muli pang makita.  Para  kay Jojo ang buhay sa mundo ay pagsusuot  ng sari-saring maskara.  Isang maskara sa bawat taong kanyang kakaharapin.  Hindi siya naintindihan ng kanyang nobya.  Kung  tatanungin siya bakit ganoon, bibigyan niya ng maraming sagot.  Halimbawa  sasabihin niyang dahil noong bata pa daw siya ay  naranasan niyang  magtinda  ng dyaryo, na hindi siya umakyat  sa  entablado para  tanggapin  ang  kanyang diploma dahil  wala  siyang  bagong damit,  na nagagalit siya sa tuwing makakarinig ng iyak ng  sang­gol, na noong nagha-hayskul siya ay naiinis sa tuwing  makakakita ng buntis na babae - sinasabi niyang parang mga butete, na  gusto niyang  walang  nakikialam  sa kanya kung ano  ang gusto  niyang gawin,  na hindi niya gustong makipagkilala sa kanyang mga  kamag-anak, na gusto niyang mamuhay na siya lamang mag-isa sa isang bahay para magawa niya ang gusto niyang gawin.

"Ito  na hong order n’yo, Sir,"  pinutol ng weyter ang  kan­yang pag-iisip.

"Thank you," sagot ni Jojo.

Ang  dance floor ay bigla na lang napuno ng mga  nagsasayaw.  Ang  tumutugtog  ay  ang bagong hit na  kantang  "Dying  Inside."  Ininom ni Jojo ang bagong bigay ng weyter.  Dire-diretso.

Mga  gago  siguro ang mga sumasayaw na 'to.   Malungkot  ang kanta  pero  tumatawa.   Siguro hindi  nakakaintindi  ng  Ingles.  Shit! Shit! Shit!  Dadalo ba ako sa kasal ni Albert?  Gago,  gago kang talaga, Jo.  Gago ka.  Mamili ka, mawala ang iyong  kaibigan o ang iyong sarili.

"Weyter,"  tawag ni Jojo.  "Dagdagan mo pa nga  ng  dalawang bote tapos kuwentahin mo na rin kung magkano ang babayaran ko."

Hindi sanay sa inom si Jojo kayat nang maubos niya ang ika-anim na bote ramdam na niya ang tama ng kanyang ininom.   Pagtayo niya,  napahawak siya sa katabing mesa.  "S-sori," sabi  niya  sa dalawang babae na hindi naman siya pinansin.  Sakay ng  traysikel na  kanyang inarkilahan sa malapit na sinehan, mga tatlong  kalye mula  sa diskuhan, naramdaman niyang may  kumukutkot  sa kanyang tiyan. "B-bilis-bilisan mo, Nong, medyo susuka 'ata  ako." Nakaabot  din siya sa kanyang bahay bago niya isinerbing muli  sa inidoro ang kinain nila ni Albert na spaghetti sa Smokey's.

Sayang Tol.  Sayang lang ang ginastos mo sa akin.  Dito  rin lang pala mapupunta.  Ha, ha, ha!  Gago talaga ako.  Bakit pa ako nangako  sa  'yong  dadalo ako sa iyong kasal bukas  na  alam  ko namang  hindi ko magagawa.  At bakit hindi ko masabi-sabi sa  iyo ang rason kung bakit hindi ako makadalo.  Bakit takot ka sa iyong sarili, Jo?

"Bakit!"  sigaw ni Jojo sabay suntok ng dingding  ng  banyo.  Tinitigan  niya  ang  kanyang hitsura sa salamin.   Galit  siya  sa kanyang  hitsura.   Hinawakan niya ang  kanyang  buhok.   Hinila. Ginulo.

Mataas  na ang araw nang magising si Jojo.  Alas otso.   Ang kasal ni Albert ay alas otso.  "Shit,"  ang unang salita mula  sa bibig niya pagkatapos makita ang oras sa relo.  "Ahh," sabay piga ng  kanyang noo.  Andiyan pa rin ang epekto ng  anim na  bote  ng beer.   Dali-dali  siyang  bumangon.  Hinubad  ang  sapatos,  ang salawal,  ang  kanyang briefs, at ang kanyang relo.   Nagtapis  ng tuwalya at dumiretso ng banyo.

Matagal nang nakapag-umpisa ang kasal nang dumating si Jojo sa simbahan.   Sa kanyang pagmamadali hindi niya napansing sa  gilid pala  siya dumaan  kung saan  maraming  makakapansin  sa  kanya. Sinisi  niya ang kanyang sarili sa kapalpakang ito.   Sa  bandang unahan  ay  may  lumingong lalaki  at  napatingin  sa  kanya.  Ngumiti ang lalaki.  Si Andrew, kaibigan ni Albert na  taga-Iloi­lo.   Inaya siya ni Andrew na tumabi sa kanya.  Napilitan  siyang humakbang  papunta kay Andrew.  Ramdam niya ang mga matang  tumi­tingin  sa kanya habang tinatawid niya ang pasilyo  ng  simbahan.  Nakayuko  siya habang walang tigil ang pagpisil-pisil sa kanyang  mga daliri. 

            "Kanina  pa  ba?" tanong niya kay Andrew na medyo  wala  rin palang ibang kakilala sa kasal.  Pawang mga respetadong tao  ang nasa loob ng simbahan.  Limampu lahat ang mga ninong at ninang. Kuwarenta  ang pili ng pamilya ni Cheryl.  Merong abogado,  isang judge,  gobernador at mga negosyante.  Grande ang preparasyon  ng kasal.

"Madali  na lang matapos," sagot sa kanya sa  Hiligaynon  ni Andrew.   Hindi  umimik si Jojo.  Sinisi niya naman  ang  kanyang sarili  kung  bakit  de-kolor na polo ang  kanyang  sinuot.   Sa kanyang  pakiramdam parang siya lamang ang may naiibang damit  sa loob  ng simbahan.  Nang bumaling siya sa kaliwa nakita niya  ang mga  kalalakihang nakaputi ng polo, long sleeves -- pati  na  ang katabi ni Andrew.  Napansin rin niya na halos lahat ng mga  babae ay  nakaputing  damit, simple at  walang  masyadong  dekorasyon ngunit  alam niyang medyo may kamahalan ang tela.   Sa  pagbaling niya  sa kanan, nakita niya ang limang babaing parehong may  pay­pay.  Ang  galaw ng kanilang pagpaypay ay halos  sabay  at iisang direksiyon.  Unti-unting  tumulo  ang  pawis  ni  Jojo.  Bumilis  nang  bumilis  ang pagpisil-pisil niya  ng  kanyang  mga daliri.  Nag-umpisa siyang magpalagtok ng kanyang mga daliri.

Sinabi  ko  na kay  Albert na huwag na niya  akong  piliting dumalo.   Shit!   Andito na naman siya.   Nangangatok  na  naman.  God, Jo fight it out.  Kunin mo ang iyong espada at lumaban.   Oo ang  matalim kong espada.  Kailangan ko na ang aking  matalim  na espada.

"Albert, tinatanggap mo bang maging kabiyak  ng  iyong puso  si Cheryl?" bumasag sa pandinig ni Jojo ang tanong  ng pari.  Bigla siyang napasigaw, "Hindi!"  Napatingin sa direksiyon ng  tinig  ang mga tao.  Butil-butil na pawis  ang  nag-uumpisang tumulo mula sa noo ni Jojo.  "Hindi," ang mahina at pahapo niyang sabi  uli.   Napataas ang ulo ng pari at ang  mga  ikinakasal  ay napalingon kay Jojo.  Halos hindi  makapani­wala si Jojo sa kanyang nakita.  Halos humalik ang kanyang  tuhod sa  sahig.  Bigla siyang nanginig.  Ang pari ay walang iba  kundi ang kanyang kapatid na si Anton na nakangisi sa kanya at ang  mga ikinakasal ay ang kanyang dating nobyang si Mabelle at ang matalik niyang kaibigang si Albert.  Napatingin siya sa mga tao sa paligid.  Pakiramdam niya’y parang humuhugong ang kanyang taenga sa kanilang pananahimik.  Parang kumukupos siyang lobo sa kanilang mga inosenteng titig.  Naliligo na ng pawis si Jojo.  “Jojo,” ang narinig niyang boses mula sa altar, hindi niya alam kung kanino.  “Hindi ako lalapit sa inyo, hindi!” sigaw niya sabay takbo palabas ng simbahan.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                            

Halos  pugain  niya ang kanyang lakas  sa  pagtakbo.   Gusto niyang sa madaling panahon ay makalayo siya.  Limang kalye na ang kanyang nalampasan sa pagtakbo pero hindi pa siya humihinto.   Sa kanyang  isip, siya ay hinahabol ng kanyang kapatid na si  Anton, ni Albert, ni Mabelle...nila.

Hindi,  hindi  ninyo ako maaabutan.  Hindi  ako  paaabot  sa inyo.   Kailangan  kong manalo.  Kailangan ko ang  aking  isipan.  Hindi  ninyo  ako matatalo.  Ako pa rin ang  magdadala  ng  aking sarili.  Hindi ninyo ako madedektahan.

At  sa kanyang walang tigil na pagtakbo nakita niya sa  kan­yang isipan ang galit na si Anton.  Nakita niya kung paano  tina­pakan ni Anton ang kanyang ginawang tarak-tarak na lata.   Nakita niya  kung  paano sinadol ni Anton ang kanyang  itinanim  na  mga bulaklak.  Nakita niya kung paano pinalakol ni Anton ang  kanyang ginawang  upuang  kahoy.  Nakita niya ang pagpunit  ni  Anton  ng kanyang  tinahing damit.  At nakita niya si Mabelle at ang  Daddy nito  na  nagsisimba.  Nakita niya silang kumakain  sa  Smokey's. Nakita niya si Mabelle na tumatawa.  At nakita rin niya si Albert na  nagsusukat ng kanyang ternong pangkasal. Tinanong siya  nito, "Jo, kelan ka magpapakasal?"

"J-Jo,  ke-ke-kelan ka-ka mag-pa-pa-kasal," nasabi  niya  na parang wala sa sarili.  Humina ang kanyang pagtakbo.   Nakawalong kalye na siya mula sa simbahan.  May nakita siyang bakod na  gawa sa bakal.  Huminto siya.  Napahawak siya dito.  Humihingal siyang napatingala.  Nabigla siya sa kanyang nakita.  Isang taong  naka­damit  puti na nakasakay sa puting kabayo.  May hawak na  baril sa  kanang kamay.  Si Gen. Francisco del  Castillo,  ang  naging heneral  ng rebolusyon laban sa mga Kastila sa Aklan.   Nakatitig sa  kanya.  Parang gusto niyang tumakbo ngunit  wala  na  siyang lakas.  Hindi na niya kaya.  "Huwag, huwag kang lalapit sa akin," ang  mahina  niyang sabi.  Liningo-lingo niya  ang  kanyang  ulo, mabilis  na paglingo-lingo.  Napaluhod siya, at napayuko.   At  halos  hindi na niya namalayan  ang  pagbitaw  ng kanyang  mga  kamay sa bakod bakal na.  Napadapa  siya  sa  lupa. Matagal.    Sa kanyang pagbalikid nakita niya ang maitim  na  mga ulap  sa  langit.  Parang napakabigat ng mga ito sa kanyang  mga mata.

Ang tulo ng ulan ay nakapagpangiti sa kanya at pilit  siyang bumangon mula sa matagal niyang pagkakahiga sa lupa.