Ending

Kung panalo ay ganito ang mangyayari...

Maaga pa’y andiyan na sa aming kapitbahay si Ima na aming labandera.  Naghihintay ng mga nagpapapusta sa ending.  Sa pakaliwa at pakanang kumpas ng kanyang dalawang kamay at walang tigil na pagbuka ng kanyang bibig ay naikuwento niya sa aming kapitbahay ang kanyang panaginip.  Dalawang malalaking numero na nakasulat sa pisara: 1 at 7.  Ang una raw ay boto para kay Loi Ejercito at ang pangalawa ay kay Joker Arroyo.

Ngayong araw ay makakatanggap siya ng P100 sa amin.  Hindi pa nga siya nakapagsimulang maglaba kinuha na niya ang kanyang suhol para ipusta sa ending.  Rumble ang kanyang pinustahan.  Kahit anong numero ang unang lumabas.  Sa P50 mong pusta ay tatama ka ng P20,000.  Ganito kalaki ang kanyang tiwala sa kanyang panaginip.

Matapos ang isang araw na kuskos-piga ng aming damit ay umuwi siyang nakangiti.  Kinupit pa niya ang tinapay sa ref.  Para raw sa kanyang bana.  Hindi siya nakabili ng bigas. Hindi rin siya nakabili ng ulam.  Pero makikita sa kanyang ngiti na may darating na kasaganaan.

Aba at nagkatotoo.  Kinagabihan ay lumabas ang kanyang dalawang numero.  Agad-agad na sinundo niya ang aming kapitbahay at pinuntahan nila ang nagpapapusta.  At sa bangkahan ay nakuha niya ang kanyang napanalunan.

Matapos niyang bigyan ng balato ang aming kapitbahay at ang nagpapapusta ay bumili siya ng litson manok at liempo at wonder bread at isang litrong coca-cola.  Dumating siya sa kanilang bahay na wala pa ang kanyang bana.  Siguro ay andoon na naman sa kabilang tindahan at umiinom.

Dali-dali niyang inilagay sa kanilang maliit na mesa ang kanyang biniling mga pagkain.  Umupo siya para maghintay.  Nakita niya ang natitira pang kandila na ginamit noong isang araw na may brown out.  Sinindihan niya ito at inilagay sa mesa.  Pinatay niya ang ilaw na bombilya.

Hindi nagtagal at dumating ang kanyang banang si Guido.  Medyo nakainom ng kaunti.  Pero sa halip na sigaw ang marinig ay pagkamangha ang nakita sa mukha ng bana.  Tumayo siya at walang pag-aalinlangang nagsabi, “na-na-o a-o a en-ing.”  Napangiti ang kanyang bana at umupo.  Ang bana pa niya ang nagsabing kumain na sila.

Habang kumakain ay nagtanong ang kanyang bana kung magkano ang kanyang napanalunan. “En-e il,” sagot niya.  Malaking pera sabi ng kanyang bana.  Binilisan ng kanyang bana ang pagsubo.  Sinundan niya ang bilis ng pagsubo ng bana.  Napatawa sa kanya ang kanyang bana.  Naubos nilang dalawa ang litson manok at liempo.  Ang tunog ng dighay ng kanyang bana pagkatapos malagok ang coca-cola ay lubos na nagpaligaya kay Ima.

Pagkatapos inumin ni Guido ang tubig ay tumayo ito at hinawakan sa kanang kamay si Ima.  At niyaya niya si Ima papasok sa nakurtinahan nilang kuwarto.

Doon lamang nalaman ni Ima ang kahulugan ng kanyang pagiging totoong bana.

Ito ang kuwento ni Ima noong nanalo siya sa ending.

Kung talo ay ganito ang mangyayari...

Maaga pa’y andiyan na sa aming kapitbahay si Ima na aming labandera.  Naghihintay ng mga nagpapapusta sa ending.  Sa pakaliwa at pakanang kumpas ng kanyang dalawang kamay at walang tigil na pagbuka ng kanyang bibig ay naikuwento niya sa aming kapitbahay ang kanyang panaginip.  Dalawang malalaking numero na nakasulat sa pisara: 1 at 7.  Ang una raw ay boto para kay Loi Ejercito at ang pangalawa ay kay Joker Arroyo.

Ngayong araw ay makakatanggap siya ng P100 sa amin.  Hindi pa nga siya nakapagsimulang maglaba kinuha na niya ang kanyang suhol para ipusta sa ending.  Rumble ang kanyang pinustahan.  Kahit anong numero ang unang lumabas.  Sa P50 mong pusta ay tatama ka ng P20,000.  Ganito kalaki ang kanyang tiwala sa kanyang panaginip.

Matapos ang isang araw na kuskos-piga ng aming damit ay umuwi na si Ima.  Ramdam ng kanyang likod ang sakit na bigay ng isang araw na trabaho.  Habang naglalakad pauwi sa kanilang bahay ay nakita niya ang mga batang may bitbit na plastik na may lamang bigas.  Naalala niya na wala na silang bigas.  Pero wala siyang pambili.  Ang kanyang suhol sa paglalabada ay ipinusta niyang lahat sa ending.

Nadagdagan pa ang kanyang pananamlay pagdating sa kanila.  Umupo siya at namintana.  Pakagat na ang gabi.  Nakita niya sa kabilang bahay ang tinitsismis sa buong barangay na anak ng konsehal.  Nakikipaghalikan sa balkonahe.  May mga batang naninilip sa magnobyo.  Humahagikhik.

Naalala niya noong naglalakad sila ni Guido sa tabing-dagat.  Ganito ring oras.  Pareho silang walang tsinelas.  Hinahagisan siya ng tuyong dahon ni Guido.  Halos hindi mapatid-patid ang kanyang pagtawa.

Ilang sandali pa at may bumagsak sa bubong ng kanilang kapitbahay.  Napahinto ang paghahalikan ng magnobyo.  Nagtakbuhan ang mga bata.  Napatayo mula sa pagkakaupo si Ima.  Humakbang pakusina.

Matapos niyang halughugin ang mga kaldero at malamang wala talaga siyang maihahain sa kanyang bana ay halos mapaluha siya.  Muli niyang sinisi ang kanyang sarili kung bakit nadala siya sa paniniwala.  Kung bakit naniwala siya sa sabi ng kanyang panaginip.  At kasabay niyon ang kanyang pagkarinig ng mga hakbang sa hagdan ng kanyang bana.

Sa malakas na sigaw ni Guido ay napalabas mula sa kusina si Ima.  Nagtaka din ang kanyang bana nang makita siyang humihingos at kinukuskos-kuskos ang bestida.  “Anong nangyari sa ‘yo?” tanong ng medyo lasing na bana.   “A-a,” mahina niyang sagot.  “Maghain ka nga ng makakain,” sabay upo.  Hindi kaagad nakagalaw si Ima.  Napatitig sa kanya ang kanyang bana.  Napabilis ang pagtulo ng kanyang mga luha.  Humagulgol si Ima.

Tumayo si Guido at lumapit sa kanya.  Umatras siya at napahinto sa tabi ng pintuan pakusina.  Nakita ni Guido ang mga bukas at walang lamang kaldero.  Doon naintindihan ni Guido na wala na naman siyang makakain.

“Belaaat i nanang...,” palingo-lingong sabi ni Guido kasabay ng paghablot ng buhok ni Ima.    Napasigaw si Ima.  Hinila siya ni Guido sa loob ng kuwarto.

At matapos na maubos ang galit ni Guido nalaman ni Ima ang kahulugan ng kanyang pagiging totoong bana.

Ito ang kuwento ni Ima noong siya’y matalo sa ending.  Kilala rin sa iba sa pangalang Santisima.

Sa pagitan ng panalo at talo...

Maaga pa’y andiyan na sa aming kapitbahay si Ima na aming labandera.  Naghihintay ng mga nagpapapusta sa ending.  Sa pakaliwa at pakanang kumpas ng kanyang dalawang kamay at walang tigil na pagbuka ng kanyang bibig ay naikuwento niya sa aming kapitbahay ang kanyang panaginip.  Dalawang malalaking numero na nakasulat sa pisara: 1 at 7.  Ang una raw ay boto para kay Loi Ejercito at ang pangalawa ay kay Joker Arroyo.

Ngayong araw ay makakatanggap siya ng P100 sa amin.  Hindi pa nga siya nakapagsimulang maglaba kinuha na niya ang kanyang suhol para ipusta sa ending.  Rumble ang kanyang pinustahan.  Kahit anong numero ang unang lumabas.  Sa P50 mong pusta ay tatama ka ng P20,000.  Ganito kalaki ang kanyang tiwala sa kanyang panaginip.

Matapos ang isang araw na kuskos-piga ng aming damit ay umuwi na si Ima.  Kinupit pa niya ang tinapay sa ref.  Para raw sa kanyang bana.  Wala siyang pambili ng bigas at ulam.  Pero okey naman ang kanyang paghingi ng Racumen.  May gumuhit na ngiti sa kanyang bibig nang sinabing para raw sa daga sa kanilang bahay.

Matamlay na medyo malakas ang katawan ni Ima nang siya’y umuwi.  Sabi pa nga ng aming kapitbahay, sinayawan niya pa ang mga batang nangutya sa kanya ng “Apa! Apa!”  Siya pa nga raw ang unang nagsalita kay Linda tungkol sa kanyang utang.  Sinabi niya sa mukhang-pera na ihahatid niya ang bayad sa kabuuang utang sa susunod na araw.

Ang pinagtakhan lang daw ni Linda ay ang walang tigil na pagsalop ng kanyang kamay ng bigas sa kanyang bigasan.  Tawa nang tawa habang ibinubuhos sa kanyang paningin ang bigas.  Tinanong daw siya ni Linda kung uutang siya uli ngunit hindi naman raw sumagot.  Tawa nang tawa lang daw.  Pero meron daw siyang itinaas na nakabalot.  Walang ideya si Linda kung ano ang laman noon.

Nakita rin daw siya ng anak ng konsehal na namintana noong gabing yaon.  Hindi nga lang niya masabi kung gaano katagal.  Meron din daw kasi siyang ginagawa.  Siyempre alam na rin ng buong barangay kung ano ang kanyang ginagawa.

Hindi rin daw lasing si Guido noong umuwi sabi ng may-ari ng tindahan sa kabilang bahay.  Lumagok lang ng isang basong tuba at nakinig sa kuwento ng kanyang mga kabarkada sa inuman.  May lupot daw siya dahil sa kinaing talaba noong nakaraang araw.

Sabi naman ng isa sa kanyang mga kabarkada sa inuman ay medyo nagbago daw si Guido noong hapong iyon.  Tumulong lang daw siya sa pagbubuhat ng mga upuan sa ipinatatayong bagong simbahan ng protestanti at malaki na ang nagbago sa kanya.  Kung hindi pa raw nila siya pinilit na uminom ay hindi pa iinom.

May pusong natutulog nang mahimbing daw si Guido sabi ng pastor ng simbahan.  Kung hindi daw dahil sa demonyo marahil ay napabalik niya pa sa poder ng Ginoo ang mag-bana.  Nakumbinsi niya raw si Guido na magsimba sa kanilang simbahan sa darating na linggo.  Eh aanhin natin dahil wala na tayong magagawa, sabi niya.  Kung oras na talaga e, di oras na.

Sa pag-imbistiga ng isang konsehal ay halos hindi raw siya makapaniwala sa kanyang nakita.  Magkahawak-kamay pa raw sila nang mamatay.  Na parang walang away na nangyari sa pagitan ng dalawa.

Wala naman talagang narinig na sigaw o lagabog ang mga kapit-bahay.  Ang ipinagtataka lang nila ay kung bakit bukas pa ang ilaw kahit malalim na ang gabi.  At ganoon na pala ang nangyari.

Sumikat pa ang pag-iibigan kaysa sa pagpapakamatay sa balita sa radyo.  Sabi ng isang komentarista dapat daw na hangaan ang kanilang ginawa dahil ano pa nga ba ang dapat gawin sa gitna ng krisis sa ekonomiya.  At sa ganitong nagkakagulo rin lang ang ating gobyerno dahil sila-sila rin lang ang mga nagnanakaw ng kuwarta ng taumbayan.

Napatawa at napaluha si Ima sa mga pangyayaring ito.  Alam niya na malayo sa dulo ng kanyang mga daliri ang kanyang mga iniisip.  Pero sa kanyang pag-iisip ay wala na siyang ibang maisip.  Habang patuloy ang kanyang pagkuskos-piga ng mga labahan kanina ay pabalik-balik sa kanyang isipan ang kanyang ginagawa ngayon.  At walang pagmamadaling ibinudbod niya sa sandwich ang lason na para sa daga.

Tumayo siya at kumuha ng platito sa kusina.  Inilagay ang sandwich sa platito at inilapag ang platito sa bahagi ng mesa kung saan umuupo ang kanyang bana.  Tinabunan pa niya ito ng isang pinggan.  Ilang sandali pa at narinig niya ang mga hakbang ng bana sa hagdan.

Hindi natinag mula sa pagkakaupo si Ima sa malakas na sigaw ni Guido.  Napangiti ang bana nang makita siya.  Alam niyang lasing na naman ito.  Diretso sa pag-upo at pagbukas ng natatabunang pagkain si Guido.  Pagkakita sa sandwich ay kaagad tinitigan si Ima.  “Ito lang ang ating hapunan?”  Wala siyang sagot na nakuha kay Ima.  Hindi nagbago ang ekspresyon sa mukha ni Ima.  Andiyan lang siya at blangkong nakatitig sa bana.

“Belaaat i-nanang...,” sabay tayo at wasiwas ng kamay si Guido.  Ang unang kamao ay tumama sa tainga ni Ima.  Natulig siya.  Hindi na niya narinig ang tinig ng bana sa pangalawang kamao na nagpadilim ng kanyang paningin.

Sa pagbukas ng mata ng araw ay nakita na lang ni Ima ang banang nakahiga sa sahig.  May bula sa bibig.  Hindi na gumagalaw.  Napangiti si Ima.  Napasigaw siya.  Napasayaw siya.  At ngayon ay makikita na namin si Ima na aming dating labandera na walang tigil na tumatakbo sa kalsada ng barangay.

Ito ang posibling maging kuwento ni Ima habang hindi pa natatapos ang laro ng PBA at hindi pa natin alam kung anong numero ang lalabas sa ending.

Engkant(aw)o

 Nasa fourth year college na ako noon nang dinala kami ng aming propesor sa History sa Isla Higantes, isang isla na malayo sa lunsod ng Iloilo.  Hangarin naming magreserts tungkol sa politika, ekonomiya at kultura ng isla.  Ang kursong iyon ay Methods in Research, tungkol sa pamamaraan ng pag-alam ng kasaysayan ng isang lugar.  Importanting malaman namin kung paano ang magtanong, sino ang tatanungin, at kung paano isusulat ang mga nakalap na impormasyon.

Dapithapon na nang dumating kami sa isla dahil medyo mahaba ang biyahe sa dagat.  Isa pa, isang bangka lang ang nagbibiyahe.  Alas dose ang iskedyul ng alis sa pantalan.  Sobra sa dalawang oras ang biyahe.  Pagdating sa isla ay nilakad pa namin ang mulang daungan papuntang bahay ng baryo kapitan.  Mga alas singko na kami nakapagsimulang mag-interbyu.  Kailangang matapos namin ang aming gawain sa loob ng dalawang oras dahil babalik din kami sa Iloilo sa susunod na araw.

Na-asayn ako at ang aking kasamang babae sa topikong mito, alamat at paniniwala ng mga taga-isla.  Ako ang naging tagapagtanong at ang kasama ko naman ang naging tagapagsulat.  Hawak-hawak ko sa kaliwang kamay ang isang tape recorder.

Pangalawang interbyu namin ang taong ito.  Ibinigay niya ang kanyang pangalan.  Juan Inosanto, sitenta i dos anyos, dating mangingisda pero nagbabarbero na ngayon---itinuro pa nga niya sa amin ang kanyang barber shop sa unahan.  Taga-Escalante, Negros Occidental siya pero 19 na taon nang nakatira sa isla.

Ayon sa kanya, at ayon din sa kuwento ng mga matatanda, meron daw silang naririnig na malalaking yabag sa buhanginan, kasama ng tunog ng hila-hilang kadena.  Meron daw kasing isang napakalaking kabaong sa isang kuweba sa isla.

Maraming kuweba sa isla kaya nagtanong ako kung ano ang makikita sa loob ng mga kuwebang ito.  Siya rin daw ay namamangha dahil sa lahat ng lugar na napuntahan niya dito lang sa isang kuweba sa islang ito siya nakakita ng malaking pawikan na may nakasunod na mga anak---at sa isang linya lang!  Meron din daw isang piyano sa isang kuweba.

Itinuro niya ang bundok na parang tinapyas ng tabak ng higante ang hitsura.  Batuhing bundok.  Iyan ang lunsod ng mga engkanto sabi niya.  Sabay kagat ng hintuturong daliri.  “Bolebard” ang tawag ng mga tao sa itaas na bahagi---nakikita raw kung minsan na maraming ilaw at maririnig din ang tunog ng mga sasakyan.  Ang ibabang parte ay “pader” raw ng siyudad.

May isang tao na labas-pasok sa lunsod ng engkanto. Katiwala raw nila ang nasabing tao.  May susi siya sa pintuan ng kanilang lunsod.  Siya rin ang tagabantay ng lunsod.  Pinagbabawalan niya ang mga taong mamutol ng mga punongkahoy dahil meron daw nakatira.  Ang lahat ng punongkahoy na may marka ng kanyang pangalan sa ilalim ng bundok ay bahay ng engkanto.  Kaya lang patay na siya.  Inilibing siya ng mga tao malapit sa tinatawag nilang “pintuan” ng lunsod.

Tinanong ko siya kung anong hitsura ng isang engkanto. Pareho rin daw sa atin ang kanilang hitsura.  Nakikihalubilo din sila sa mga tao:  namimiyesta, pumupunta sa eskwelahan, nanininda.  Pero makikilala mo raw sila kung titignan mong mabuti ang ilalim na bahagi ng kanilang ilong.  Walang kanal.

Walang engkantong iliterit sabi niya.  Pumupunta rin sila sa paaralan at nakikinig sa mga guro.  Inulit pa niya ang pagsabi ng “walang engkantong iliterit.”  Hindi ko alam kung bakit kailangan niyang ulitin ang kanyang sinabi.  Kailangan talaga niyang ipaintindi iyon.  Nahalata ko ang pag-iba ng tono ng kanyang boses.

Isinalaysay niya kapagdaka na noon raw ay maraming naging buang sa kanilang isla.  Niligawan daw ng mga engkanto.  Karamihan daw ay mga mababait at tahimik.  At dahil bago pa lang sila ng nanay niya sa isla, sa kanila ibinunton ang sisi.  Itinali sila sa isang itinayong kawayan at pinalibutan ng mga gatung.  Susunugin na raw sana sila nang dumating ang baryo kapitan at pumagitna sa mga tao.  Nakumbinsi ng baryo kapitan na hindi sila mga engkanto.

Pagkatapos niya ng pagsasalaysay ay ibinaba niya ang kanyang kanang kamay na kanina pa nakatabon sa kanyang bibig.  At sa aking pagkabigla nakita ko sa natitirang liwanag ng araw ang ilalim na bahagi ng kanyang ilong---walang kanal!

Pero hindi ako nagpahalatang tinubuan ako ng takot.  Ipinagpatuloy ko ang pagtatanong.  At tinanong ko ang aking kasama na walang kaalam-alam dahil sa patuloy na pagsusulat sa notebook kung meron pa siyang tanong para sa aming iniinterbyu.  Wala na rin daw.  Nagpasalamat kami sa kanya dahil sa kanyang ibinigay na mga impormasyon pero hindi ko na iniabot ang aking kamay.  Sa aming pagtalikod at paghakbang palayo tinanong ko ang aking kasama kung meron siyang napansing kakaiba sa taong aming napagtanungan.  Wala rin daw.  Liningon ko ang taong iyon at sa aking pagkagulat wala na akong nakita.  Dali-dali akong humakbang pabalik at hinanap ko ang sinasabi niyang barber shop.  Walang barber shop.  Nagtanong ako sa aking nakasalubong na isang tao kung may kilala siyang Juan Inosanto.  Walang Juan Inosanto na nakatira sa Isla Higante.

Hindi ako nakatulog nang sumapit ang gabi.  Nag-iinuman ang aking mga kaklase sa labas at andoon ako sa isang kuwarto at nakasandal sa isang dingding.  Ang kaba sa aking dibdib ay tumatakbo.  Marami na akong naisip na posibleng mangyari sa gabing yaon nang bigla kong naalala ang sinabi ni Juan Inosanto---ang engkanto.  Na hindi na raw magpapakita ulit ang isang engkanto kapag ikinuwento mo sa iba na may nagpakita sa iyo.  At dali-dali akong tumayo at lumabas ng kuwarto.  Tinawag ko ang aking kaparehang babae at ikinuwento sa kanya ang aking nakitang engkanto.

Naging mahimbing ang aking tulog nang gabing yaon.

Binalay Liwat: Reconstructing the constructed in the photo exhibit of three Ilonggo photographers in Binalay: Visual Constructs on Progress

Photographers: Jonathan Jurilla, Emmanuel Lerona, and Ruperto Quitag

Curator: Kevin Piamonte

Venue: UPV Art Gallery

Dates: 10 – 26 September, 2014

Reconstructing Space

Street photography is space enclosed in a frame. Looking at a photograph limits the viewer’s sense of space. Length is always determined by that unseen yet knowable vanishing point. This might be the limit of looking at a hanged photograph, but not of an exhibit. The curator’s deconstruction of space foregrounds the intersection of vanishing points—or its dissolution. He brings the city and its noise inside the exhibition area by constructing a street at the center of the UPV Art Gallery and hanging a traffic light just above it. The real street vendors Robert, Kenneth, and Nanette, bring their peanuts, chicharon, and banana cues inside the gallery for the viewers to eat; Tonyo has his ice cream cart just outside the entrance (the only difference is that the food are already paid even before they were “sold”). A scripted squabble between street walkers even prompts the appearance of a policeman and his whistle. The viewers who are suppose to concentrate on the photographs are made to look at the “street people” and eat the food that some of them peddle.  The viewers become street people themselves. The space that divide the gallery and the street is vanished. The viewers occupy the “in-between” spaces. They are both inside and outside the exhibition space.  

Relocating Gaze

Gaze is a form of rationality. It is invented to interrogate. It is direct. It acts as both conscience and reason. It is devoid of spirituality. It functions solely to restore order in society. Used in photography, gaze could be considered as part of speech—a linguistic utterance.

Quitag’s use of the human gaze is rather admirable in “Pabagay,” where a boy holds a bicycle tire while its wheel is repaired by two adults. It is direct, innocent yet meaningful. Here, the message is sent using the triangle principle in blocking—the boy is the apex, the fact that he holds the gaze. It is even amplified by the spray-painted name “Boy(et)” just behind him. The message is simple: boys play, adults work. Here, the idea of humaneness works.

In Jurilla’s “Public Lunch 1” and “Public Lunch 2,” gaze is used as interrogator/non-interrogator. In “Public Lunch 1” there is a man looking directly at the viewer while he suspends his act of putting into his mouth a spoonful of rice; he sits lotus-like—no chair, no table—in a makeshift stall. The act of suspension suggests a disruption into his “ordinary” activity. Both gaze and pose serve as interrogator. “Public Lunch 2,” however, relocates the gaze from the viewer to an unknown object or subject left of the viewer. There is no element of surprise here but a contemplative pose that suggest a more spiritual signification. The old man is well-seated, having a chair and a table, but uses no eating utensils, and he is just a few inches from the store’s fold-up metal enclosure. Repetition and variation is used in these two photographs to convey movement (of the head) and difference (in the pose), the transfer of gaze from viewer to non-viewer, the physical from the spiritual essence of ordinary people’s povertiness and powerlessness.

The incapability of the human subject to hold a gaze is resolved in Jurilla’s photograph by relocating the gaze into the Santo Niño (“Imahe”) and by Lerona’s into a commercial model’s face (“Napiyongan lang”). In “Imahe,” the human subjects (a baby and a man) are backgrounded and blurred, turned into the role of insignificants. The image of the Santo Niño Palaboy (with his wooden stick/cross and pouch) subsumed the narrative of “travel” from childhood to adulthood  the two backgrounded/blurred figures are supposed to represent. What is physical-mundane now becomes a religio-spiritual quest for the human subjects. The commercial model’s gaze, on the other hand, is that of innocence and seductiveness. Although it is used as a subliminal means to entice the public to buy/subscribe to the advertising network’s cheaper rate, the presence of the sleeping woman vendor in front of the commercial model’s image suggests a mockery on the former’s economic helplessness.

In Jurilla’s photographs (“Sikad at Night” and “Public Shadow 1”), the gaze is direct but not prominent. It is hidden behind shadows and grays. It is motivated but prohibited by its environment. Night is, indeed, the enemy of gaze. It marks its absence. Thus, further aggrevating the ordinary people’s insignificantness.

Decentering Identities

Ordinary people from the streets is the central subject of the photographic exhibit of these three Ilonggo photographers. Since ordinary people is perceived as speechless, the photographs are expected to speak for them. How do these photographs speak of the ordinary people depended on how the messages are conveyed on each and every photograph in the exhibit. Unlike painting and other visual arts, photography, according to Roland Barthes, is never art but always meaning. And it is in meanings that identities are constructed.

Looking at Jurilla’s photographs one can never fail to notice that he takes shots from long distances and of few scattered (if not closed to each other) people of the streets. He has an idea of a street that is far more wider and bigger than the ordinary people. His “BFF,” “Ped Xing,” “Into the Dark,” and “Overshadow” are but examples of this kind of perception of street spaces. In “BFF,” two female students walk with a man beside the street while jeepneys pass by and the sun spreads its light; in “Ped Xing,” a girl, a boy, and a cargador walk fast the pedestrian while big buildings loam the landscape; in “Into the Dark,” an old man rides the bicycle amidst the wide expanse of the streets; and in “Overshadow” a God’s-eye-view of a store-helper carrying one and a half sack of rice crosses the street during the time of the day where one’s shadow could overshadow the size of the human body.

Lerona on the other hand, sees the ordinary people of the streets in terms of their relationship to other objects. This relationship is determined by size and quantity of objects that occupy Lerona’s photographic frames. In “Sa Kasanag, sa Kadulom” the sleeping male subject and the working female subject is divided by the vertical line serving as edge of a store that separates the darker and the lighter sides of the public market, while in “Pahuway,” the sleeping man is surrounded by signs that shout their products and services mostly in capital letters. Similarly, “Kaupod” and “Bolantero sang Lab-as” both drown their human subjects by the sheer quantity of vegetables, fish, and other market goods. While in “Tinangkas nga langka” the sleeping subject’s size is overwhelmed by the sheer quantity of jackfruits just above his head. In “Sa parkingan sang single,” the drivers have no match to the number of motorcycles parked, and the boy in “Panag-ub” is but one compared to the many containers that he has to fill with water.

If Jurilla’s concept of a streeet is vacant and vast, and people are but specks, Lerona’s concept of it is that it is full of objects, and ordinary people are but its other—its insignificant other. In Lerona’s, material things far outweigh (both in size and quantity) human significances. Ordinary people, to be represented, has to be in the presence of these objects. In “Tinangkas...” equations such as “a jackfruit = food,” and “jackfruits = money” are first established before the equations “man = eater” and “sleeping man = laziness.” Put together, what we get is this message: money is just here but (this) man is lazy to get it.

Quitag on the other hand, has tried to look for balance between his subject(s), objects, and street spaces. His “Mapiyong-piyong ko anay” is dialogic as it attempts to narrativize the story of a sleeping man and that of a curious cat (at first glance, the cat seems interestingly looking at the man). This dialogue is further enhanced by a series of receding frames of the meat section of the public market. In “Pagwapo,” the two barbers with their backs on each other and wearing shirts with  contrasting colors is a composition that tries to negotiate equal amount of space and compositional opportunities. The idea of space-sharing is what Quitag tries to explore in “Idog-idog da abi anay” by using jeepney ride as metaphor for economic equality. And in “Pabulig hakwat,” he uses Oriental occult balance to highlight the muscular intensity and body density of the sand gatherer vis-a-vis the other workers—a rather heroic portrayal of ordinary people.

By representing the ordinary people in photographs as subjects smaller than the world of the streets and as objects’ insignificant other(s), what Jurilla and Lerona have achieved is to mark their innocentedness, thereby creating a “distance” between meaning and image. In their photographs, instead of making them speak, the ordinary people were drowned into the vastness of street’s spaces and abundance of objects. Some of Quitag’s photographs may have attempted to balance spaces for his subject(s) and his/their environment but still convey innocentedness.

Photographs are not innocent representation of realities. Camera tricks, the subject’s pose, gaze, and space are used to foreground meaning(s) behind each and every photographic images. Street photography is just that: images written in silences, ordinary people reduced to insignificantness.

Street photography decenters rather than centers its subject(s).

Si Balagtas ay hindi Tagalog

Si Balagtas ay hindi Tagalog.  Lumagpas na ang pagkakakilanlan kay Balagtas bilang bahagi ng limitadong espasyo ng Katagalugan.  Nakarating at nakapanirahan na siya sa puso’t isipan ng mga mamamayan mula sa mga isla ng Batanes hanggang mga isla ng Jolo.  Si Balagtas ay bahagi na ng pambansang imahinasyon.  Si Balagtas ay naging isa nang Pilipino.

At ang Florante at Laura  ay hindi akdang Tagalog.  Marami na ang dinaanan nitong “muling pagsulat” (re-writing) mula sa mga mambabasa, kritiko, at guro ng panitikan sa iba’t ibang rehiyon.  Sa katunayan, ang akdang ito ni Balagtas ay maituturing nang isang akda na “sinulat” ng isang Pilipino.  Mababasa rito ang ating nakaraan, kasalukuyan, at hinaharap.  Mababasa rito ang mga simbolo na tumatayo sa mga api at patuloy na umaapi sa mga “Florante”, “Laura”, “Aladin”, at “Floreda” ng bansa.   Mababasa rito ang panahon ng Kastila, Amerikano, Hapon, Martial Law; ang bansa sa ilalim ni Tita Cory, Ramos, Erap, GMA, ang kasalukuyang gobyerno ni P-Noy, at ang hinaharap ng lahat ng Pilipino.  Inakda tayo ng tula ni Balagtas at inakda rin natin ang tula ni Balagtas.

Ang pagdiriwang ng Araw ni Balagtas ay hindi lang tungkol kay Balagtas.  Ito, higit sa lahat, ay pagdiriwang natin bilang mga kasalukuyang Balagtas—ang tagaakda at inaakda ng tula para sa walang kamatayang pambansang adhika.

Ang Posibilidad ng Maragtas

Ang “Maragtas” ay isang naratibo na maituturing na nasa gitna ng pagiging kasaysayan at alamat.  Sinulat ito ni Pedro Monteclaro, taga-Miago-ao, Iloilo, noong mga taong 1901-1902 at nilathala noong 1907. (Nagkaroon ng sumunod na edisyon noong 1927 at 1959 at nagawang ring isalin sa Ingles.) Nakapaloob sa “Maragtas” ang etnograpikong deskripsiyon ng pamumuhay at kultura ng mga Ati, ang naunang nanirahan sa isla ng Panay, at gayundin ng mga dumating sa isla na taga-Borneo sa pamumuno ni Datu Puti.  Bahagi din ng “Maragtas” ang naratibo ng pangyayari sa buhay ng pangunahing datu at kanilang mga asawa partikular na ang kina Sumakwel at Kapinangan/Aloyon at Datu Bangkaya at Katurong.  Sa huling bahagi rin ay ang lista ng mga naging pinuno ng mga banwa at ang mga naunang dumating na mga Kastila sa Isla.

Bilang naratibo, ang “Maragtas”  ay salaysay ng pagbili ng isla ng Panay ng mga Datu na tumakas mulang Borneo dahil sa kalupitan ni Sultan Makatunaw.  Ipinagpalit ng mga ati sa mga pangayaw ang buong isla (hindi kasama ang bundok at ilog?) sa isang gintong salakot at isang mahabang kuwintas.  Hinati ni Datu Sumakwel ang isla sa tatlong bahagi: Aklan, Ilong-ilong at Hamtik na pinapamunuan kina Datu Bangkaya, Datu Paiburong.  Ang sentro ay ang Hamtik kung saan siya ang namuno kasama ang iba pang datu na sina Padohinog, Lubay, Dumalogdog at Dumangsol.  Dito nabuo ang kinilalang Konfederasyon ng Madiaas, ang sulundanon sa pagpamuno at ang batas ng pamamalakad sa mga sinakupan.

Taong 1984 inilabas ni William H. Scott ang librong Prehispanic Source Materials for the Study of Philippine Prehistory kung saan gumawa siya ng kritika ng “Maragtas.”  Kontensyon ng sulat ni Scott na walang rason na pagdudahan ang autentisidad ng pangyayari kaya lang ay walang maiharap na nakasulat na ebidensya na magpapatunay sa pagiging tama ng mga taon at ng mga pangyayari dahil nga marami nang nabura/naidagdag sa paglipat-lipat ng pasalitang salaysay.  Sa proyektong ito ay sinikap ni Scott na hanapin ang mga ebidensya sa mga naunang pangkasaysayang teksto at inamin niya na ang mga pangalan (tao, lugar atbp.) ay matatagpuan sa Bisayas at Mindanao, sa mga epiko at kuwentong bayan.  Isang dokumento rin ang nagturo kung saan ibinase (o kinopya kaya?) ni Monteclaro ang isang naratibo sa “Maragtas”.  Ang annotated na kopya ng Historia de los primeros datos que procedentes de borneo poblaron estas eslas ni Padre Tomas Santaren na marahil ay nalathala noong 1850s. (Sa Intro ni Monteclaro inamin naman niya na meron siyang pinaghanguang dalawang dokumento na mahirap nang basahin na hindi nga lang niya nabanggit kung ano o sino ang sumulat.)  Pinabulaanan ni Scott ang “confederation” at “code” sa Maragtas dahil ang mga ito ay hindi mapapatunayan ng mga dokumentong pangkasaysayan.  Meron pa ngang pagdududa si Scott na falsifikado ang mga nasabing dokumento.

Ang Relaccion ni Miguel de Loarca ay sinulat noong 17^th dantaon at naglalarawan ng mga mito, paniniwala at tradisyon ng mga katutubong Bisayano.  Nakalahad dito ang pinanggalingan ng kanilang lahi (sinasabing sa reed na nahati at kung saan lumabas ang unang babae at lalaki), ang kanilang (mga) diyos na may iba’t ibang pangalan (Macaptan, Sipada, Lalahon), ang unang umimbento ng pangingisda, unang magnanakaw, unang kalaguyo, iba’t ibang lahi sa Pilipinas, giyera atbp.  Nakalahad din ang mga paniniwala tungkol sa patay, sa kabilang buhay (tinawag nga lang na Infierno ni Loarca), paglamay, pagsasakripisyo, paghihiganti at ang mga ritwal na nakaangot dito na siyang idinadaos ng babaylan.  May sinasabi rin tungkol sa batas kaya lang hindi masyadong naipaliwanag kung ano-ano ang mga ito.

Ilang maaaring ikonsiderang gamit ng Relaccion sa isyu ng autentisidad ng “Maragtas” na siyang naging paksain ni Scott:

1.    Ang ilang mga salitang matatagpuan sa sulat ni Loarca (‘Mayas’ para sa ‘Madyaas’ halimbawa) ay mapaghahanguan ng patunay ng katotohanan ng naratibong sinulat ni Monteclaro.

2.    Ang mga paniniwala at ritwal na nabanggit sa Relaccion ay may hawig sa “Maragtas.” (hal. Nariyan pareho ang babaylan na isinakatauhan ni Bangotbanwa, Mangindalon, Soliman, Sorasia at Soli-an.)

3.    Na mayroong tinatawag na “Arayas” na hawig sa “Confederation.”

4.    May batas ding naipanukala at pinapasunod sa mga nasasakupan.

5.    Ang paniniwala tungkol sa paghihiganti sa pinatay na kaanak.

Si Balagtas bilang Talinghaga

Sinabi ng Pambansang Alagad ng Sining na si Dr. Bienvenido Lumbera na isa sa mga pangunahing elemento ng ating katutubong pagtula ang talinghaga.  Hindi ito nawala sa kabila ng malakas na impluwensya ng didaktisismo ng panulaang Kastila.  Sa katunayan, higit na pinaigting ni Balagtas ang paggamit nito sa kanyang mga tula.  Patunay ang kanonikal na Florante at Laura sa pagiging mabisang sangkap ng katutubong talinghaga sa pagtula.

Marami sa mga talinghagang ipinaloob ni Balagtas sa kanyang akdang Florante ay binasa ng mga Pilipino bilang mga politikal na teksto.  Nagpaalab ito ng damdaming maka-nasyunalismo sa puso nina Rizal, Bonifacio, Mabini at iba pang mamamayang Pilipino.  Naging salamin ito ng mga pangyayari sa ating lipunan at nagsilbing giya ng ating mga manunulat at historyador sa pag-akda ng pambansang kasaysayan. 

Sa kasalukuyan, isa pa rin sa mga nabubuong tanong sa isipan ng mga guro at estudyante ang kahalagahan ng pagbasa at pag-aaral sa mga akda ni Balagtas.  May kahalagahan pa nga ba ang pagdiskubre sa mga talinghaga sa tula ni Balagtas sa panahon ng selfon at kompyuter?  May kinalaman ba ang mga talinghagang ito sa araw-araw na pakikipag-text, pakikipag-chat at pagsu-surf sa internet? Ang sagot dito ay “oo.”  Oo, nasa panahon pa si Balagtas.  Hangga’t may pag-ibig na (puma)pasok sa puso ninuman at may mga taong hahamakin ang lahat (para ito ay) masunod lamang, at sa mga text messages ito ay naitutula naman; hangga’t ang mga pangyayari sa loob at labas ng bayang sawi ay naiti-tweet at naiipost sa facebook sa makaluma o makabagong taludturan, si Balagtas ay mahalaga pa sa ating pag-akda ng bayan.

Si Balagtas ay maituturing na isang talinghaga at hindi pa nagtatapos ang paghahanap sa kanya sa kasalukuyang panitikan.  Nagpapatuloy itong paghahanap dahil nagpapatuloy pa rin ang pagsulat ng mga akdang pampanitikan.