Si Balagtas ay hindi Tagalog

Si Balagtas ay hindi Tagalog.  Lumagpas na ang pagkakakilanlan kay Balagtas bilang bahagi ng limitadong espasyo ng Katagalugan.  Nakarating at nakapanirahan na siya sa puso’t isipan ng mga mamamayan mula sa mga isla ng Batanes hanggang mga isla ng Jolo.  Si Balagtas ay bahagi na ng pambansang imahinasyon.  Si Balagtas ay naging isa nang Pilipino.

At ang Florante at Laura  ay hindi akdang Tagalog.  Marami na ang dinaanan nitong “muling pagsulat” (re-writing) mula sa mga mambabasa, kritiko, at guro ng panitikan sa iba’t ibang rehiyon.  Sa katunayan, ang akdang ito ni Balagtas ay maituturing nang isang akda na “sinulat” ng isang Pilipino.  Mababasa rito ang ating nakaraan, kasalukuyan, at hinaharap.  Mababasa rito ang mga simbolo na tumatayo sa mga api at patuloy na umaapi sa mga “Florante”, “Laura”, “Aladin”, at “Floreda” ng bansa.   Mababasa rito ang panahon ng Kastila, Amerikano, Hapon, Martial Law; ang bansa sa ilalim ni Tita Cory, Ramos, Erap, GMA, ang kasalukuyang gobyerno ni P-Noy, at ang hinaharap ng lahat ng Pilipino.  Inakda tayo ng tula ni Balagtas at inakda rin natin ang tula ni Balagtas.

Ang pagdiriwang ng Araw ni Balagtas ay hindi lang tungkol kay Balagtas.  Ito, higit sa lahat, ay pagdiriwang natin bilang mga kasalukuyang Balagtas—ang tagaakda at inaakda ng tula para sa walang kamatayang pambansang adhika.

Ang Posibilidad ng Maragtas

Ang “Maragtas” ay isang naratibo na maituturing na nasa gitna ng pagiging kasaysayan at alamat.  Sinulat ito ni Pedro Monteclaro, taga-Miago-ao, Iloilo, noong mga taong 1901-1902 at nilathala noong 1907. (Nagkaroon ng sumunod na edisyon noong 1927 at 1959 at nagawang ring isalin sa Ingles.) Nakapaloob sa “Maragtas” ang etnograpikong deskripsiyon ng pamumuhay at kultura ng mga Ati, ang naunang nanirahan sa isla ng Panay, at gayundin ng mga dumating sa isla na taga-Borneo sa pamumuno ni Datu Puti.  Bahagi din ng “Maragtas” ang naratibo ng pangyayari sa buhay ng pangunahing datu at kanilang mga asawa partikular na ang kina Sumakwel at Kapinangan/Aloyon at Datu Bangkaya at Katurong.  Sa huling bahagi rin ay ang lista ng mga naging pinuno ng mga banwa at ang mga naunang dumating na mga Kastila sa Isla.

Bilang naratibo, ang “Maragtas”  ay salaysay ng pagbili ng isla ng Panay ng mga Datu na tumakas mulang Borneo dahil sa kalupitan ni Sultan Makatunaw.  Ipinagpalit ng mga ati sa mga pangayaw ang buong isla (hindi kasama ang bundok at ilog?) sa isang gintong salakot at isang mahabang kuwintas.  Hinati ni Datu Sumakwel ang isla sa tatlong bahagi: Aklan, Ilong-ilong at Hamtik na pinapamunuan kina Datu Bangkaya, Datu Paiburong.  Ang sentro ay ang Hamtik kung saan siya ang namuno kasama ang iba pang datu na sina Padohinog, Lubay, Dumalogdog at Dumangsol.  Dito nabuo ang kinilalang Konfederasyon ng Madiaas, ang sulundanon sa pagpamuno at ang batas ng pamamalakad sa mga sinakupan.

Taong 1984 inilabas ni William H. Scott ang librong Prehispanic Source Materials for the Study of Philippine Prehistory kung saan gumawa siya ng kritika ng “Maragtas.”  Kontensyon ng sulat ni Scott na walang rason na pagdudahan ang autentisidad ng pangyayari kaya lang ay walang maiharap na nakasulat na ebidensya na magpapatunay sa pagiging tama ng mga taon at ng mga pangyayari dahil nga marami nang nabura/naidagdag sa paglipat-lipat ng pasalitang salaysay.  Sa proyektong ito ay sinikap ni Scott na hanapin ang mga ebidensya sa mga naunang pangkasaysayang teksto at inamin niya na ang mga pangalan (tao, lugar atbp.) ay matatagpuan sa Bisayas at Mindanao, sa mga epiko at kuwentong bayan.  Isang dokumento rin ang nagturo kung saan ibinase (o kinopya kaya?) ni Monteclaro ang isang naratibo sa “Maragtas”.  Ang annotated na kopya ng Historia de los primeros datos que procedentes de borneo poblaron estas eslas ni Padre Tomas Santaren na marahil ay nalathala noong 1850s. (Sa Intro ni Monteclaro inamin naman niya na meron siyang pinaghanguang dalawang dokumento na mahirap nang basahin na hindi nga lang niya nabanggit kung ano o sino ang sumulat.)  Pinabulaanan ni Scott ang “confederation” at “code” sa Maragtas dahil ang mga ito ay hindi mapapatunayan ng mga dokumentong pangkasaysayan.  Meron pa ngang pagdududa si Scott na falsifikado ang mga nasabing dokumento.

Ang Relaccion ni Miguel de Loarca ay sinulat noong 17^th dantaon at naglalarawan ng mga mito, paniniwala at tradisyon ng mga katutubong Bisayano.  Nakalahad dito ang pinanggalingan ng kanilang lahi (sinasabing sa reed na nahati at kung saan lumabas ang unang babae at lalaki), ang kanilang (mga) diyos na may iba’t ibang pangalan (Macaptan, Sipada, Lalahon), ang unang umimbento ng pangingisda, unang magnanakaw, unang kalaguyo, iba’t ibang lahi sa Pilipinas, giyera atbp.  Nakalahad din ang mga paniniwala tungkol sa patay, sa kabilang buhay (tinawag nga lang na Infierno ni Loarca), paglamay, pagsasakripisyo, paghihiganti at ang mga ritwal na nakaangot dito na siyang idinadaos ng babaylan.  May sinasabi rin tungkol sa batas kaya lang hindi masyadong naipaliwanag kung ano-ano ang mga ito.

Ilang maaaring ikonsiderang gamit ng Relaccion sa isyu ng autentisidad ng “Maragtas” na siyang naging paksain ni Scott:

1.    Ang ilang mga salitang matatagpuan sa sulat ni Loarca (‘Mayas’ para sa ‘Madyaas’ halimbawa) ay mapaghahanguan ng patunay ng katotohanan ng naratibong sinulat ni Monteclaro.

2.    Ang mga paniniwala at ritwal na nabanggit sa Relaccion ay may hawig sa “Maragtas.” (hal. Nariyan pareho ang babaylan na isinakatauhan ni Bangotbanwa, Mangindalon, Soliman, Sorasia at Soli-an.)

3.    Na mayroong tinatawag na “Arayas” na hawig sa “Confederation.”

4.    May batas ding naipanukala at pinapasunod sa mga nasasakupan.

5.    Ang paniniwala tungkol sa paghihiganti sa pinatay na kaanak.

Si Balagtas bilang Talinghaga

Sinabi ng Pambansang Alagad ng Sining na si Dr. Bienvenido Lumbera na isa sa mga pangunahing elemento ng ating katutubong pagtula ang talinghaga.  Hindi ito nawala sa kabila ng malakas na impluwensya ng didaktisismo ng panulaang Kastila.  Sa katunayan, higit na pinaigting ni Balagtas ang paggamit nito sa kanyang mga tula.  Patunay ang kanonikal na Florante at Laura sa pagiging mabisang sangkap ng katutubong talinghaga sa pagtula.

Marami sa mga talinghagang ipinaloob ni Balagtas sa kanyang akdang Florante ay binasa ng mga Pilipino bilang mga politikal na teksto.  Nagpaalab ito ng damdaming maka-nasyunalismo sa puso nina Rizal, Bonifacio, Mabini at iba pang mamamayang Pilipino.  Naging salamin ito ng mga pangyayari sa ating lipunan at nagsilbing giya ng ating mga manunulat at historyador sa pag-akda ng pambansang kasaysayan. 

Sa kasalukuyan, isa pa rin sa mga nabubuong tanong sa isipan ng mga guro at estudyante ang kahalagahan ng pagbasa at pag-aaral sa mga akda ni Balagtas.  May kahalagahan pa nga ba ang pagdiskubre sa mga talinghaga sa tula ni Balagtas sa panahon ng selfon at kompyuter?  May kinalaman ba ang mga talinghagang ito sa araw-araw na pakikipag-text, pakikipag-chat at pagsu-surf sa internet? Ang sagot dito ay “oo.”  Oo, nasa panahon pa si Balagtas.  Hangga’t may pag-ibig na (puma)pasok sa puso ninuman at may mga taong hahamakin ang lahat (para ito ay) masunod lamang, at sa mga text messages ito ay naitutula naman; hangga’t ang mga pangyayari sa loob at labas ng bayang sawi ay naiti-tweet at naiipost sa facebook sa makaluma o makabagong taludturan, si Balagtas ay mahalaga pa sa ating pag-akda ng bayan.

Si Balagtas ay maituturing na isang talinghaga at hindi pa nagtatapos ang paghahanap sa kanya sa kasalukuyang panitikan.  Nagpapatuloy itong paghahanap dahil nagpapatuloy pa rin ang pagsulat ng mga akdang pampanitikan. 

Paglalakbay sa/ng Sugidanon

Isang esensyal na laman ng naratibo ng “epiko” o sugidanon ang pakikipagsapalaran o paglalakbay. Maaari itong tumukoy sa paglalakbay ng bayani para maghanap ng mapapangasawa o ang paglalakbay ng kaalaman papunta sa ibang panahon at espasyo. Sa una, naaakda ang mga katangiang pangkasarian, pang-relasyon at pang-komunidad tulad ng dadaanang labanan ng lalaki, bilang ng aasawahin at pagbubunyi sa kanyang mga pagtatagumpay na karaniwang nagtatapos sa kasalan o pyesta. Sa pangalawa naman ay ang pagtatanghal ng materyal na kultura ng isang komunidad. Sa pagkakalarawan nga ni William Scott (1994):

[T]hey must have included details like the hero’s flashing gold teeth and magic sword or gong obtained from deities in a many-layered heaven, and the magnificient plumage at prow and stern of ships miraculously propelled by guardian spirits rather than oars or sails.

... (or) betel nut. The datu’s followers turn the ground as bloody as a battlefield with their spittle, demigods chew bonga of pure gold, ladies make their appearance preparing quids for their menfolk and serving them ceremoniously, and lovers seal their commitment by exchanging them partially masticated. (101)

Hindi lang kung ganoon dapat itutok ang pagbasa ng sugidanon sa bida o mga bida. Mas mahalagang pagtuunan ng pansin ang konstrak ng kultura mula rito. Ang patuloy na pakikinig at pagbabasa ng “epiko” ay itinuturing na paraan ng pagturo at paglipat ng pamana ng lahi.

Ang ganitong pananaw ay mas pinalawak pa ni Rolando Tolentino (2007). Maliban sa pagkilala sa epiko bilang “ritual sa katutubong buhay” at pagiging “repositoryo ng kolektibong panlipunang alaala” ito rin ay maaaring sabayang humakop ng iba’t ibang panahon. “Inilalahad ng epiko ang pinagmulan, pinanggalingan, pinagdaanan ng komunidad, at maging ang patutunguhan nito” (57). Dito na maaaring tignan ang epiko bilang naratibo ng paglalakbay. Ayon sa kanya,

[n]aglalakbay ang epiko sa tatlong antas---una, sa antas ng paglalahad ng laman ng epiko, ang paglalakbay ng epikong bayani; ikalawa, sa antas ng analogous na paglalakbay ng bayani sa mamamayan at komunidad, bilang kolektibong kwento at kasaysayan ng lugar; at ikatlo, sa antas ng pagtatanghal ng epiko para sa kasalukuyang manonood, bilang walang kadudadudang pagtunghay sa kanilang alaala. (Ibid.)

Sa unang antas ng paglalakbay ay maipapakilala ng sugidanon ang pekulyaridad ng mga pangalan at katangian ng bayaning Panayanon. Sa ikalawang antas ay higit na maisasalugar ang partikularidad at ispesipisidad ng kasaysayan at kultura ng taga-Panay na dala-dala ng bayani. Sa ikatlo naman ay ang asersyon ng pagiging isang lahi---ng Sulod, Panayanon, Bukidnon, o Ilonggo. Ayon pa nga kay Tolentino, ito ang magiging “metanaratibo ng rehiyon, ang paglulugar sa grupo ng mamamayan , at ang pagpopook nito sa diwa ng pagkamamamayan” (58).

Ang pagbasa at pag-aaral ng sugidanon kung gayon ay hindi lang pagtuytoy ng kasaysayan ng transformasyon mula sa pasalita nitong anyo tungo sa pasulat, ito rin ay isang paglalakbay sa kasaysayan at pag-akda ng hinaharap ng komunidad na lumikha ng panitikan na itinuturing na magtutulay sa paniniwala at pang-araw-araw na gawain ng mga tao.

(Note: Ang larawan ay kuha sa ginanap na 22nd Conference on West Visayan History and Culture sa Oton, Iloilo nitong Nobyembre 17-18, 2011.)

Reading (Blindness) first, seeing (Blindness) second

Seeing a film adaptation of Jose Saramago’s novel Blindness is like eating pakwan for one who has read the novel first and saw its appropriated equivalent in film second. You can’t just swallow all that you’ve bitten, your tongue has to feel for the seeds that needs to be thrown.

A city is hit by an epidemic of “white blindness” that spares no one. Authorities confine the blind to an empty mental hospital, but there the criminal element holds everyone captive, stealing food rations and assaulting women.

Reading the book is like in a feast/pest of words; gives you both enjoyment and suffocation. Enjoyment is brought by the sheer fascination of the richness of Saramago’s imagination, the peoples’ blindness as plague and the plague as social metaphor. Suffocation is to be read in human debasement, in characters losing humanity and living (in) indignities.

There is one eyewitness to this nightmare who guides seven strangers---among them a boy with no mother, a girl with dark glasses, a dog of tears---through the barren streets, and the procession becomes as uncanny as the surroundings are harrowing.

One can just imagine all kinds of shits blind men and women, adult and children, could do this world. Chaos may be the right term to describe its result. Beautifully chaotic in the world we know as literature, but not in the real world. Saramago’s vision if given its true form would only mean one thing---the end of the world as we know it.

We have no alternative, said his (the Doctor) wife, besides, the regime is here,...anyone who doesn’t pay can suit himself, that’s his privilege, but he’ll get nothing to eat and he cannot expect to be fed at the expense of the rest of us, We shall give up what we’ve got and hand over eveythhing, said the doctor, And what about those who have nothing to give, asked the pharmacist’s assistant, They will eat whatever the others decide to give them, as the saying rightly goes, from each according to his abilities, to each according to his needs. (p. 141)

Seeing the film only gives half of what we have imagined. Film images, however plenty and fast-moving, could not get us right to the fullness of our own novelistic construction. My own version could be more brutal than the film’s telling. Saramago’s novel is short of subtlety. The film version however, is timidly controlled to the point of disappointment.

They (blind women) knew what awaited them, the news of the abuses they would suffer was no secret, nor were these abuses anything really new, for in all certainty this is how the world began. What terrified them was not so much the rape, but the orgy, the shame, the anticipation of the terrible night ahead,... The worst thing of all is that I might feel some pleasure, one of the women thought to herself. (p. 187)

Time is the enemy of any film adaptation. A two-hour film is only good as to show the narrative flow. It always is short of full characterization, always aspires for condensation, and always selective of what is dramatically representable.

Why did we become blind, I don’t know, perhaps one day we’ll find out, do you want me to tell what I think, Yes, do, I don’t think we did go blind, I think we are blind, Blind but not seeing, Blind people who can see, but do not see. (p 326)

It is after all, just a slice of pakwan with it seeds meticulously taken.

Bayan sa panahon ng Amerikano sa Ilaw sa Hilaga ni Lazaro Francisco

Ang nobelang Ilaw sa Hilaga ay sinulat noong 1930s ngunit ang kapanahunan inilalarawan ay 1920s. Ito ang panahong nauso ang negosyong transportasyon (bus) na hinawakan at pinamumuhunan halos ng mga Amerikano. Ito ang panahon na minimal na lang ang mga labanan sa pagitan ng rebolusyonaryong Pilipino at hukbong Amerikano. Panahon ng ‘Peace Time.’ Sa katunayan, hindi na nababanggit sa nobela ang mga labanan pang nangyayari maliban sa trace nito sa isang tauhan na siyang amain ng pangunahing tauhan na kinilala sa tawag na ‘Si Heneral’ dahil nakapaglingkod sa dalawang rebolusyon, ang laban sa Kastila at sa Amerikano. Ito rin ang panahon na inilagak ang batas Tydings-McDuffie na nagbibigay sa mga Amerikano ng karapatang mamuhunan at magnegosyo sa bansa.

Sa nobela, ang pangunahing karakter na si Javier Santos/Rei Vajt Ossan ay kinalaban ang namumuhunang Amerikanong si Hansen sa kanilang bayan ng San Carlos. Ang Amerikano ay suportado ng lokal na aristokrasiya. Ang pakikipagsabayan niya sa negosyo ay nauwi sa kalugian. Sinunog niya ang ari-arian at naglaho sa bayan para lamang bumalik sa isang bagong katauhan ala Simoun sa El Fili ni Jose Rizal. Tinumba niya ang lahat ng negosyong dayuhan, kasama na ang mga bodegerong Intsik, at sinimulan ang planong panggigipit sa mga kababayan hanggang sa mga ito ay magising at matutong magkaisa para labanan ang puhunang dayuhan. Nagtagumpay si Javier sa kanyang hangad na pag-ibayuhin ang kaisipan at damdaming makabayan ng mga taga-San Carlos.

Ang San Carlos bilang Pook

Ang San Carlos ay isang fiksyonal na bayan na sinasabing malapit lamang sa Maynila (magagawang lakbayin papunta-pabalik sa loob ng isang araw). Ito ay may malapit na pisikal, ekonomikal at ideolohikal na relasyon sa Maynila---ang Sentro. Nasa Maynila ang bangko at ang pamunuang pang-gobyerno. Ang tagasagisag na ‘bus’ ang araw-araw na nakakapaglikha ng kahulugang ito.

Bilang pook na hiwalay (kahit hindi din) sa Maynila, ang San Carlos ay tagatanggap at tagasunod sa mga ekonomiko at politikal na praktis mula sa Sentro. Ang pagpasok ng puhunang Amerikano sa San Carlos ay resulta at aktwasyon ng batas Tydings-McDuffie na konektado rin sa ‘benevolent assimilation’ at ‘white mens’ burden’ na prinsipyo ng bagong kolonisador na Amerikano. Ang presensya ng anak at tagapagmana ng matandang Hansen sa bahay ng pinakamayamang aristokrat sa bayan ay taga-akda ng bagong hirarkiya: ang Amerikano ang sa pinakamataas, sunod ang aristokrato at ang sa pinakaibaba ay ang mga manggagawa at magsasaka.

Bilang pook, at dahil na rin sa pagpasok ng impluwensyang Amerikano, ang kultural na arketipo ng San Carlos ay nagbago. Ang San Carlos ay naging lunan ng pakikipagnegosasyon sa parehong wika at kultura ng mga katutubong Pilipino. Ayon nga kay Javier, sa kaniyang pakikipag-usap sa batang Hansen:

Nagkaroon kami, Ginoong Hanzen, ng dalawang uri ng kabihasnan: ang kabihasnang pamana ng aming ninuno, at ang kabihasnang inihatid dito ng mga dayuhan! Salit na ginagamit namin ang bihisang sarili at ang bihisang dayuhan upang ipakilala lamang na natuto kaming mabuhay sa dalawang uri ng kabaihasnang iyan.

Kahit na sa paggamit ng wika (ang wika Ingles ang naging wika ni Javier sa pakikipagtalastasan kay Hanzen) ang katutubo ay kailangang mag-aral at matuto ng wikang dayuhan para hindi lang maintindihan ang kausap ngunit pati na ang kakausaping nakararami na inaasahan g makakaintindi rin ng wikang banyaga.

dito’y kailangang manghiram ng wikang dayuhan upang magkasundo ang lahat sa isang wikang pambansa at pampamahalaan! Makalilibong masarap sa amin ang mapailalim kaming lahat sa wikang banyaga kaysa masabing sinahis ng Tagalog ang Ilokano, ang Bisaya, ang Bikol, ang Kapampangan, at iba pa, o iyon kaya ng alin man sa mga ito!

Ang San Carlos bilang pook ay naging paitlogan (hatchery) ng kultural na paghalo-halo, ng panggagaya at ng pangongopya. Nariyang kopyahin ni Javier ang Simoun ni Rizal sa El Fili, o ang pagkadayuhan mismo sa pangalang Ossan; ng matandang tagapayo ng heneral si Pilosopo Tasyo, ng mga lokal na aristokrato ang pananamit at gawi ng mga Amerikano. Subalit ang panggagaya at pangongopya ay nagiging sobra o kulang din---at dito naimamarka ang isa nang bagong katauhang Pilipino.

Katauhang Pilipino sa Panahong Amerikano

Ang bagong katauhang Pilipino na diktado ng pook at kapanahunang Amerikano ay inilalarawan ni Javier Santos/ Rei Vajt Ossan. Ang katauhang Javier Santos ay luma at mula sa tradisyong katutubo at Kastila. Ang katauhang ‘katutubo’ sa pagnanais na maibalik ang kaginhawahan noong panahon bago dumating ang Kastila ay nakipaglaban sa mga Kastila at nang malapit na itong makamit ay dumating naman ang bagong kolonisador na Amerikano. Ang ‘katutubo’ ay muling nakitagpo sa katauhang ‘Kastila’ (gamit ang moral at etiko ng Kastila) para palakasin ang sarili para labanan ang Amerikano. Magkagayunpaman, ang tradisyunalismo ni Javier Santos ay hindi nagtagumpay. Kailangan niyang ireimbento ang kanyang sarili sa isang di pa naaakdang katauhan, isang pangalan na nalikha bilang puzzle ng kanyang pangalan---ang pagbaliktad ng ‘Javier’ sa ‘Rei Vaj’ at ‘Santos’ sa ‘t Ossan.’ Enigmatiko at mapanlinlang na katauhan ang inangkin ng katutubong Pilipino para ipantapan sa dayuhang Hanzen. Magkagayunpaman, ang pangalang imbento ay markado ng pagiging dayuhan pa rin. Sa katunayan ang ‘Ossan’ ay salitang Hapon na ang ibig sabihin ay ‘matanda.’

May pagbulwak at pag-alpas ang akto ng pangongopya ng Pilipino sa dayuhan para tumbahin ang dayuhan. Kahit na naging patas sa larang ng paggamit ng parehong ‘dayuhang’ puhunan (sa pananaw ng mga tao) ang ginawa ni Javier ay isa pa ring paraan para malikha ang ‘iba’ niya na walang iba kundi ang kanyang pagkadayuhan. Nalebel lamang ito nang sa bandang katapusan ng kuwento ay magtagumpay si Javier/Ossan na pagbuklurin ang kapital ng mahirap at mayaman at pag-isahin sila sa adhikaing maitumba ang ekonomikong interes ng mga dayuhan.

Ang Tondo bilang bansa sa Canal dela Reina

Sa nobelang Canal dela Reina ang Tondo ay ginamit bilang lugar ng tunggalian. Mula sa pagiging magandang lugar nito (panhon ni Caridad) at ng pagiging pangit at bansot (panahon ni Nyera Tentay), hinabi ng naratibo ni Liwayway Arceo ang mga nangyaring pagbabago para maiakda ang isang pangarap na pagbabago (ni Junior).

Nagbukas ang nobela sa pagbabalik ni Caridad at ng kanyang pamilya para muling angkinin ang lupang pinabantayan sa isang katiwala para malaman lamang na ito ay naibenta na pala. Puno ng nostalhiya ang namuong damdamin kay Caridad dahil nawala na ang kagandahan ng nilakihang lugar. Ang Canal dela Reina ay isa nang iskwater.

Sa iskwater na ito ang itinuturing na makapangyarihan ay ang usurerang si Nyora Tentay. Hawak niya ang mga tanod at pulis. Ang mga mahihirap ay nakapalibot sa kanya para sa kanyang ‘tulong’ at pakikiramay---may kapalit na kabayaran siyempre.

Nakasandig ang proyekto ng naratibo ng nobela sa pagbawi ni Caridad ng ari-arian sa Canal dela Reina partikular na kay Nyora Tentay. Ginamit dito ang institusyon ng batas para dinggin at timbangin ang mga argumento at ebidensya ng magkabilang panig, na masasabi natin na pareho rin namang mayayaman. Ang moral at etikal na kamalian nga lamang ay nakabuhos sa katabaan ni Nyora Tentay. Ngunit sa bandang huli, hindi rin ang institusyon ng batas ang magpapa-alis sa Nyora sa Tondo ngunit ang baha at ang pagkamulat ng anak na lalaki.

Matapos mapaalis ng baha ang mga iskwater at masira ang bahay ni Nyora Tentay, pinuntahan ng mag-anak ang Canal dela Reina at inakda ang pook ng hinaharap. Rasyunalisasyon ng aktibistang si Junior:

Masasayang ang paghihirap natin at pakikilab an para sa kapirasong lupang ito kung makaraan ang lahat ay ang dating pamayanan rin ang sisibol. Kailangang ang pagbabago…kailangang magkaroon ng kahulugan ang lupang ito.

Sinulat ni Arceo ang nobela noong 1969 ngunit ang mga suliraning kakaharapin pagdating ng Martial Law ay masasabing nailatag na. Lantad na sa panahong ito ang aktibismo. Malakas na talakayan na rin ang nangyayari tungkol sa pagbabago sa patakaran sa mga lupang pansakahan; nariyan pa ang impluwensya ng sosyalismo sa mga kabataang estudyante ng mga kolehiyo at unibersidad. Ang tauhang si Junior ay nakapaghimasok dito ngunit pinatahimik ito literal ng pagbabawal sa kanya ng ama at pag-iwas din ng nobela na isatitik/isasalita ang mga ginagawa ng mga kabataang aktibista. Kaya sa halip na harapin ang estado sa pamamagitan ng hayagang protesta na siyang norm sa panahong sinusulat ang nobela, si Junior ay inilagay sa relief operation at ginawang mangagawang boluntaryo. Tinanggalan ng tinig kung ganoon ang subersibong katauhan ni Junior.

Marahil maiintindihan natin kung bakit pinipi si Junior. Ang pangangailangan at interes ng magasing Liwayway ay higit na matimbang kesa sa adhikaing personal ng awtor. Sa katunayan, inamin niya sa Intro na tinanggal niya ang mga bahagi na nagpapahayag ng pakikipaglaban sa estado.

Romantisismo ang dominanteng tradisyon na namamayani sa nobela kahit na may bahid ng realismo ang mga paglalarawan ng lugar at pangyayari. Lublob sa pagtatagisan ng pag-ibig at galit, ng pagpapahayag ng pagmamahal at ng paghihiganti, ang mga tauhan. Ang pagmamahalan ay pagpapahalagang umiikot sa pamilya ng protagonista na si Caridad. Paghihiganti naman ang nasa minor na protagonista na si Gracia (asawa ng anak na lalaki ni Nyora Tentay) na nakaranas ng pang-aapi sa Nyora. Samntala, nilalaro ng tema ng pag-ibig ang pagkakakilala ng anak ni CAridad at Gracia na parehong nagkrus ang landas dahil sa dalawang pangyayari: ang hablahan sa korte at ang baha sa Tondo. Sa mga tauhang nabanggit, melodramatiko at sentimental ang mga dayalogo at nasa likuran din ang didaktisismo---ang pagpapahiwatig na ang kasamaan ay hindi magtatagumpay sa huli at ang naaapi ay muling makakaranas ng ginhawa.

Dikta pa rin marahil ng kumbensyon ng romantikong nobela sa isang komersyal na magasin (kahit na ito’y pumapasok na sa realismo), karamihan sa mga karakter ay isteryotipikal at gumagalaw sa kumbensyunal na balangkas ng nobela. Sa kabilang banda, may pagsusumikap na ‘buuin’ ang karakter ni Junior para man lang sa ideolohikal na layunin. Ngunit kapos pa rin.